Σαν σήμερα 16Δεκεμβρίου 1803Εξηντα Σουλιώτισσες χόρεψαν το χορό του Ζαλόγγου

Σαν σήμερα 16 Δεκεμβρίου 1803, Εξήντα Σουλιώτισσες χόρεψαν το χορό του Ζαλόγγου!!!

(με προσθήκες)
Οι Σουλιώτες είχαν μια δική τους μορφή κοινωνικής οργάνωσης που βασιζόταν στην οικογενειοκρατία, τη λεγόμενη φάρα (= πατριά), που έφθαναν σε αριθμό περίπου τις 47, που αντιπροσώπευαν 150 οικογένειες.
Οι Σουλιώτες είναι οι κάτοικοι της περιοχής του Σουλίου, (στη πραγματικότητα μιας ομοσπονδίας χωριών, καλούμενα και Σουλιωτοχώρια), που βρίσκεται στην Ήπειρο στα νότια του Νομού Θεσπρωτίας στη βορειοδυτική Ελλάδα. Από το 1550 έως το 1803 έντεκα χωριά αποτελούσαν τη Σουλιώτικη Συμπολιτεία. Οι Σουλιώτες διακρίθηκαν κυρίως ως πολεμικός λαός κατά το 19ο αιώνα, αρχικά ως ανένταχτοι κατά του Αλή Πασά και στη συνέχεια για την σθεναρή αντίστασή τους εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Η περιοχή πήρε το όνομα της από το πρώτο χωριό της, το Σούλι, που κτίστηκε τον 16ο αιώνα. Από που προήλθε η ονομασία δεν έχει εξακριβωθεί απόλυτα. Κατά μιά παλαιά παράδοση που αναφέρει ο Περραιβός πήρε την ονομασία της από τον Τουρκαλβανό Σούλη που τον σκότωσαν οι Έλληνες στα μέρη αυτά. Άλλη εκδοχή συνδυάζει την ονομασία με τους αρχαίους Σελλούς της Ηπείρου της αρχαίας Ελλάδας, ενώ άλλη την αποδίδει στην αλβανική λέξη Σουλ που σημαίνει σκοπιά.
Το 17ο αιώνα κτίστηκαν στην περιοχή άλλα τρία χωριά, η Σαμονίβα η Κιάφα και το Αβαρικό, που μαζί με το Σούλι αποτέλεσαν το Τετραχώρι. Τον 18ο αιώνα κτίστηκαν άλλα επτά χωριά πιο κάτω από το Τετραχώρι. Το Αλποχώρι η Βίλια η Γκιονάλα οι Κοντάτες το Περιχάτι το Τσιφλίκι και το Τσικούρι. Τα έντεκα αυτά χωριά αποτέλεσαν τη λεγόμενη Συμπολιτεία του Σουλίου που σιωπηρά αναγνώριζε και η Υψηλή Πύλη του Σουλτάνου. Κατά τον 18ο αιώνα είχε περί τους 6.500 κατοίκους. Αργότερα, οι Σουλιώτες με πολέμους εναντίον των μπέηδων απέκτησαν άλλα 60 χωριά στην περιοχή της Παραμυθιάς, από τα οποία έδιωξαν η εξόντωσαν τους Τουρκαλβανούς. Αυτοί που κατοικούσαν σε αυτά τα χωριά λέγονταν Παρασουλιώτες. Σε καιρό ειρήνης οι Σουλιώτες πλήρωναν φόρο στο σουλτάνο. Αλλά και στους Σουλιώτες πλήρωναν φόρο οι περίοικοι Παρασουλιώτες τους οποίους οι Σουλιώτες είχαν υποτάξει με τις επιδρομές τους. Η Συμπολιτεία είχε στρατό από 2.000-2.500 άνδρες. Οι κατοικοι της Συμπολιτείας, οι Σουλιώτες, ασχολούνταν κυρίως με τον πόλεμο και δεν αποχωρίζονταν ποτέ τα άρματά τους, ενώ οι περίοικοι Παρασουλιώτες ασχολούνταν με την γεωργία και την κτηνοτροφία.
Καταγωγή
Οι Σουλιώτες ήταν δίγλωσσοι Έλληνες που μιλούσαν ελληνικά και αρβανίτικα, ενώ έγραφαν μόνο στα ελληνικά, δεδομένου ότι η γραφή της αλβανικής είναι πολύ μεταγενέστερη (το 1920). Πολλοί δυτικοί μελετητές, καθώς και ορισμένοι Έλληνες (ιστορικοί μελετητές), μεταξύ των οποίων και ο Κ. Παπαρρηγόπουλος θεωρούν ότι το Σούλι οικίστηκε περί τον 16ο αιώνα από ένα κράμα εξελληνισμένων αλβανικών και ελληνικών πληθυσμών που κινήθηκαν στις ορεινές περιοχές από την παράκτια περιοχή Θεσπρωτία, συμπληρώνοντας: «... η αλβανική φυλή εκράτυνε το μάχιμον της ελληνικής πνεύμα, η δε ελληνική ενεφύσησεν εις την αλβανική τα ευγενέστερα αισθήματα της φιλοπατρίας, της φιλομάθειας και της ευνομίας».
Ο Λάμπρος Κουτσονίκας, όμως σαν Σουλιώτης που είναι το 18ο αιώνα, θεωρεί τους Σουλιώτες γηγενείς απογόνους Ηπειρωτών Ελλήνων που μετανάστευσαν στα βουνά κατά τα αρχαία χρόνια, προκειμένου να διαφύγουν τις ρωμαϊκές δυνάμεις.
Ο Αθανάσιος Ψαλίδας, γραμματέας του Αλή πασά, μαρτυρεί πως το Σούλι (ή Κακοσούλι) είχε Γραίκους πολεμιστές που πάλευαν τους Αλβανούς για πολλά χρόνια. Ένας άγνωστος συγγραφέας δήλωσε πως, Η διαυθέντευσις των Σουλιωτών κατα του της Ηπείρου τυρράνου αρκετώς θέλει αποδείξει, ότι η Ελλάς γεννά ακόμη Λεωνίδας και Θεμιστοκλείς. Πάντως, είναι χαρακτηριστικό, ότι και στο Σούλι, όπως και στην υπόλοιπη Ελλάδα εκείνη την εποχή, η διάκριση δεν γινόταν μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων, αλλά μεταξύ Χριστιανών και Μουσουλμάνων. Ακόμη και σήμερα στην Ηπειρο, οι κάτοικοι μεγάλης ηλικίας, δεν μιλάνε για αλβανούς και τούρκους ξεχωριζοντάς τους, αλλά για τούρκους, εννοώντας με αυτήν την ορολογία τους μουσουλμάνους. Δηλαδή, ο διαχωρισμός γινότανε μεταξύ Χριστιανών και Τούρκων. Και μετά, όπως έλεγαν οι γέροντες, που τα είχαν ζήσει σαν μικρά παιδιά, και που τώρα πιά έχουν φυσικά πεθάνει, το 1913 ήρθε το "ελληνικό".
Εκτός από τις σύγχρονες μαρτυρίες, οι Σουλιώτες ήταν γνωστοί ως Έλληνες ακόμη και από τους εχθρούς τους. Ο Μελί πασάς, γιος του Αλή πασά, έστειλε επιστολές στον πατέρα του από τον Απρίλιο μέχρι τον Δεκέμβριο του 1803, στις οποίες αποκαλεί τους Σουλιώτες Ρωμαίους, ή Ρωμιούς αλλά και Ρωμέγους. Όλοι αυτοί οι όροι δηλώνουν ότι η σουλιωτική συνομοσπονδία αποτελούταν από Έλληνες. Ο Αχμέτ Μουφίτ, μεγάλος-εγγονός του Αλή πασά, προσπάθησε να μετατρέψει τους Σουλιώτες σε ορθόδοξους Αλβανούς, σε δικούς του, αναφέρει κατά γράμμα. Αναφερόταν οργισμένος στο πώς οι Σουλιώτες προκάλεσαν την επίθεση του Αλή πασά 1789, επειδή θεωρούσαν τους εαυτούς τους Χριστιανούς Έλληνες, ενώ έγιναν και πολιτικά εργαλεία της Ρωσίας. Πάντως, ο Αλή Πασάς, πέρα του ότι ήταν πανούργος, εκδικητικός, σαν γνήσιος Λιάπης, και σκόπευε σε ένα δικό του κράτος για ιδίον όφελος, η αλήθεια είναι ότι είναι ο πρώτος που επιχείρησε να ιδρύσει Αλβανικό κράτος, συγκεντρώνοντας στην αυλή του όλους τους επιφανείς αλβανούς και αρβανίτες, μη κάνοντας κανένα διαχωρισμό στη θρησκεία ανάμεσα σε χριστιανούς και μουσουλμάνους. Κάτι που ούτε το Αλβανικό κράτος, ούτε κανένας ιστορικός δεν του το αναγνωρίζει.
Για την ακρίβεια, σκόπευε να ιδρύσει ένα Αλβανο-Αρβανίτικο κράτος-σατραπεία, όπου αφέντης και κριτής της ζωής όλων θα ήταν ο ίδιος. Στην αυλή του, στο σαράϊ του στα Γιάννενα, είχε μαζέψει όλον τον αφρό της Αρβανιτιάς! Ο Βηλαράς, ο Ψαλίδας, ο Αθανάσιος Διάκος, ο Οδυσσέας Ανδρούτσος, ο Γεώργιος Καραϊσκάκης, αλλά και τους χειρότερους, τον Θανάση Βάγια, τον γιατρό Κωλέτη, που έγινε το 1845 πρωθυπουργός της Ελλάδας και τότε επινόησε την απαράδεκτη ιδέα της Μεγάλης Ελλάδας, την σκέψη δηλαδή η Ελλάδα να καταλάβει όλη την Οθωμανική αυτοκρατορία και να κάνει σκλάβους τους Τούρκους, τον δεσπότη Ιερόθεο. Έλληνες απαράδεκτοι ιστορικοί επινόησαν την ιδέα ότι ο Αλή πασάς σκόπευε να φτιάξει ένα ελληνο-αλβανικό κράτος. Λένε επίσης ότι ο Καραϊσκάκης ο Ανδρούτσος ο Διάκος ήταν έλληνες, αλλά δεν μπορούν να εξηγήσουν γιατί μιλάγαν αρβανίτικα, όπως και όλοι άλλωστε στην αυλή του Αλή πασά.
Και ένα τελευταίο για να τελειώνουμε. Κάποιοι αμερικάνοι, η CIA, και τα τσιράκια τους στην Ελλάδα, προσπάθησαν πριν 5 χρόνια, να ενσπείρουν την ιδέα, ότι έλληνες, αρβανίτες και βλάχοι, είναι διαφορετικές εθνότητες. Και πήραν την απάντηση, και από τότε το βούλωσαν, ότι χωρίς την αδιάσπαστη ενότητα ελληνων αρβανιτών και βλάχων, δεν θα υπήρχε σήμερα ελληνικό κράτος! Η ύπαρξη του ελληνικού κράτους, που ιδρύθηκε το 1828, ωφείλεται στους αγώνες και τις μάχες που έδωσαν κατά κύριο λόγο οι χριστιανοί αρβανίτες, και αυτούς τους ήρωες τιμάμε και σήμερα. Τον Ανδρούτσο, τον Καραϊσκάκη, τον Διάκο, τον Μάρκο Μπότσαρη, τον Κίτσο Τζαβέλλα, τον Ανδρέα Μιαούλη, τον Κριεζή, και όλους, που δεν φτάνει ολόκληρο βιβλίο για να τους καταμετρήσουμε!
Διοίκηση
Οι Σουλιώτες είχαν μια δική τους μορφή κοινωνικής οργάνωσης που βασιζόταν στην οικογενειοκρατία, τη λεγόμενη φάρα (= πατριά), που έφθαναν σε αριθμό περίπου τις 47, που αντιπροσώπευαν 150 οικογένειες. Σπουδαιότερες εξ αυτών ήταν η φάρα του Δημοδράκου, του Ζέρβα, του Μπότσαρη, του Τζαβέλλα, του Δαγκλή, του Καραμπίνη, του Κουτσονίκα κ.ά.
Κάθε φάρα είχε τον δικό της αρχηγό του οποίου το αξίωμα ήταν κληρονομικό κατ΄ αρρενογονία. Οι αρχηγοί των "φαρών" συγκροτούσαν μια μορφή κυβέρνησης που λεγόταν «Κριτήριο της Πατρίδας» με κύριο καθήκον να κρίνει επί παντός και να αποφασίζει σχετικά, με αναμφίβολα και δικαστική εξουσία που βασιζόταν στο έθιμο.
Ανώτατη εξουσία ασκούσε το «Γενικό Συνέδριο» στο οποίο λάμβαναν μέρος εκτός από τους αρχηγούς των οικογενειών και κάθε Σουλιώτης που είχε διακριθεί σε ανδραγαθία. Αυτό αποφάσιζε θέματα πολέμου, ειρήνης, συμμαχίας και οτιδήποτε αφορούσε τις εξωτερικές σχέσεις της «συμπολιτείας», της οποίας πρωτεύουσα ήταν το Σούλι όπου και γίνονταν οι συνελεύσεις των δύο παραπάνω οργάνων.
Πόλεμοι
Οι Οθωμανοί Τούρκοι προσπάθησαν επί πολλά χρόνια να κατακτήσουν τα εδάφη της συνομοσπονδίας των Σουλιωτών, όχι βέβαια για να επιβάλλουν φόρους σε μια τελείως άγονη περιοχή, όσο για να εξουδετερώσουν τους ανυπότακτους Σουλιώτες για τις συνεχείς παράνομες δραστηριότητες, και να πάρουν πίσω τα εδάφη που οι Σουλιώτες είχαν στερήσει από τους δικούς τους μπέηδες. Οι πρώτες συγκρούσεις μεταξύ Σουλιωτών και Οθωμανών (συμπεριλαμβανομένων Αλβανών μουσουλμάνων) άρχισαν, κατά την τοπική παράδοση, περίπου στα 1635, αν όχι νωρίτερα. Οι πρώτες όμως ιστορικές αναφορές για αντιτουρκική δράση των Σουλιωτών ανάγονται στη περίοδο του Ενετοτουρκικού πολέμου (1684-1699), όπου οι επιτυχίες των Ενετών δημιούργησαν, φυσικό επόμενο, μια αναστάτωση και έναν αναβρασμό σ΄ όλες τις ΝΑ. περιοχές της Δαλματίας μέχρι της Ηπείρου, χωρίς όμως ιδιαίτερες λεπτομέρειες.
Πόλεμοι προ Αλή Πασά
Γενικά οι πόλεμοι των Σουλιωτών προ του Αλή Πασά χαρακτηρίζονται περισσότερο ως αμυντικοί.
To 1721 ο Ζατζή Αχμέτ (ή Χατζή Αχμέτ), Πασάς των Ιωαννίνων μετά την απόρρηψη της πρότασής του για υποταγή των Σουλιωτών πολιόρκησε το Σούλι με ισχυρή δύναμη (8.000 ανδρών) πλην όμως αναγκάσθηκε να υποχωρήσει μετά από αιφνιδιαστική νυκτερινή αντεπίθεση των Σουλιωτών όπου και είχε πολύ μεγάλες απώλειες.
Το 1731, κατ΄ άλλους το 1732, με υποκίνηση των Ενετών ξεσηκώθηκαν οι Σουλιώτες καθώς και οι κάτοικοι του χωριού Μαργαρίτι. Kατά διαταγή τότε του Σουλτάνου ακολούθησαν διάφορες εκστρατείες, τόσο από τον Χατζή Αχμέτ, όσο και από άλλους Μπέηδες και Αγάδες της περιοχής χωρίς όμως ουσιαστικό αποτέλεσμα.
Το 1754, ο Μουσταφά Πασάς, o νέος Πασάς των Ιωαννίνων, επιχειρεί και αυτός εκστρατεία που είχε την ίδια τύχη των προηγουμένων.
Στα επόμενα χρόνια ο Τουρκαλβανός Μουσταφά Κόκκα επιτέθηκε με 4.000 στρατιώτες και ο Μπεκίρ Πασάς με 5.000 στρατιώτες. Και οι δύο, ωστόσο, απέτυχαν να νικήσουν τους Σουλιώτες.
Το 1759 ο Ντόστ μπέης, του Γαρδικίου, της Παραμυθιάς που ήταν και διοικητής του Δέλβινου, νικήθηκε από τους Σουλιώτες.
To 1762, ο Μαξούντ Αγάς (ή Μαζούντ Αγάς) του Μαργαριτίου, που ήταν Βοεβόδας, (= κυβερνήτης) της Αρτας, είχε την ίδια μοίρα, μετά από ήττα που υπέστει στη περιοχή Λάκκα των Λελόβων, καταφέρνοντας όμως ν΄ αποσπάσει τα γύρω χωριά Λέλοβας και Λακοπούλας.
Το 1772, ο Αγάς του Μαργαριτίου, Σουλεϊμάν Τσαπάρη ή Τζαπάρκα, επιτέθηκε στους Σουλιώτες με στρατό 8.000 - 9.000 ατόμων, που είχαν ξεσηκωθεί, όταν τον προηγούμενο Φθινόπωρο (1971), κατά τη διάρκεια των Ορλωφικών, τους είχε επισκεφεί κάποιος απεσταλμένος των Ρώσων με γράμματα του Αλέξιου Ορλώφ (Αλεξέι Ορλώφ) καθώς και με αρκετά πολεμοφόδια. Η εκστρατεία αυτή όχι μόνο απέτυχε, όπως όλες οι προηγούμενες, αλλά και ο ίδιος ο Αγάς αχμαλωτίσθηκε, ενώ οι απώλειες σε νεκρούς και αιχμαλώτους τούρκους υπήρξε πολύ μεγάλος. Τελικά ο Αγάς και κάποιοι εκ των αιχμαλώτων απελευθερώθηκαν με λύτρα που στάλθηκαν από Ιωάννινα, και Κωνσταντινούπολη, ενώ κάποιοι άλλοι ανταλλάχθηκαν με υποσχέσεις ανεξαρτησίας.
Το 1775 ακολούθησε επιχείρηση του Κούρτ Πασά του Μπερατιου (της Αλβανίας) που έφτασε μέχρι την περιοχή της Ρουσιάτσας πλην όμως αναγκάσθηκε να υποχωρήσει.
Εκτός των παραπάνω που είναι οι σημαντικότεροι, οι διάφοροι συγγραφείς ανεφέρουν κι άλλους μικρότερης έκτασης - αψιμαχίες, από διάφους Αγάδες που δεν σταμάτησαν να συμβαίνουν σ΄ όλη αυτή την περίοδο, όπου αναγκάζονταν έτσι οι Σουλιώτες "με τα όπλα να τρώνε, μ΄ αυτά να κοιμούνται και μ΄ αυτά να ξυπνούν", (κατά Χ. Περραιβό)



Πόλεμοι του Αλή Πασά
Το 1788 ήδη Πασάς Ιωαννίνων είναι ο Αλή Πασάς. Οι δε πολεμικές συγκρούσεις που ακολούθησαν έγιναν εντονότερες και σφοδρότερες. Αιτία αυτών στάθηκε ο Ρωσοτουρκικός πόλεμος (1787-1792), στην αρχή του οποίου, τον Σεπτέμβριο του 1788, φθάνει στο Σούλι, ο Λουίζης Σωτήρης, απεσταλμένος της Αυτοκράτειρας της Ρωσίας Μεγάλης Αικατερίνης, προκειμένου να ξεσηκώσει για επανάσταση τους Σουλιώτες. Έτσι τον Μάρτιο του 1789 ονομαστοί οπλαρχηγοί μεταξύ των οποίων οι Γιώργης Μπότσαρης, Λάμπρος Τζαβέλλας, Νικολός Ζέρβας, Δήμος Δράκος κ.ά. δηλώνουν εγγράφως προς την Αυτοκράτειρα, δια των απεσταλμένων της ότι είναι έτοιμοι να πολεμήσουν εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Μαθαίνοντας ο Αλή Πασάς τα γεγονότα αυτά, αμέσως και οργάνωσε την πρώτη εναντίον των] 1η εκστρατεία - 1789.
Έτσι τον ίδιο χρόνο την Άνοιξη του 1789, ο Αλή Πασάς εκστρατεύει κατά των Σουλιωτών με 10.000 Τουρκαλβανούς. Η εκστρατεία αυτή κράτησε τέσσερις μήνες, οι δε Σουλιώτες επέδειξαν μοναδική δύναμη αντίστασης και εξαιρετική πολεμική ικανότητα με συνέπεια αφενός μεν η εκστρατεία αυτή να λήξει άδοξα αφετέρου με νεότερα στοιχεία (έγγραφα της περιόδου εκείνης) που ήλθαν στο φως φαίνεται ότι ο Αλή Πασάς τον Ιούλιο, μετά την υποχώρησή του, συνομολόγησε συνθήκη με τους Σουλιώτες όπου και ανέλαβε να καταβάλει μισθούς στους οπλαρχηγούς προκειμένου αυτοί ν΄ αναλάβουν την ασφάλεια της περιοχής, παίρνοντας όμως εχέγγυα πέντε παιδιά, (ομήρους), από τις οικογένειες των οπλαρχηγών.
2η εκστρατεία - 1792
Το 1792 με τη λήξη του Ρωσοτουρκικού πολέμου, όπου και συνομολογήθηκε η Συνθήκη Ιασίου, μεταξύ της Ρωσίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ο Αλή Πασάς προκειμένου να παγιώσει μια πλήρη ευνομούμενη κατάσταση στο Πασαλήκι του επιχειρεί δεύτερη εκστρατεία κατά των Σουλιωτών με δύναμη 10.000 Τουλκαλβανών, που και αυτή υπήρξε ατυχής. Αν και είχε ομήρους (όπως τον Φώτο Τζαβέλλα που ήταν ο γιος του Λάμπρου Τζαβέλλα), οι Σουλιώτες κάτω από τη διοίκηση του Γεωργίου Μπότσαρη, του Λάμπρου Τζαβέλλα και του Δήμου Δράκου αγωνίστηκαν θαρραλέα. Ακόμη και οι γυναίκες, κάτω από την εντολή της Μόσχως (σύζυγος του Λάμπρου Τζαβέλλα), συμμετείχαν στη μάχη. Τελικά, 2.000 Τουρκαλβανοί και 74 Σουλιώτες σκοτώθηκαν. Στη νικηφόρα μάχη εκείνη των Σουλιωτών αναφέρεται και το παρακάτω δημοτικό τραγούδι:

Τρία μπαϊράκια φαίνονται ΄πο κάτω από το Σούλι
το ΄να ΄ναι του Μουχτάρ πασά*, τ΄ άλλο του Σελιχτάρη*
το τρίτο το καλλίτερο είναι του Μιστομπόνου*
Μια παπαδιά τ΄ αγνάντεψε από ψιλή ραχούλα,
-Που ΄στε του Λάμπρου τα παιδιά, που ΄στε οι Μποτσαραίοι
Αρβανιτιά μας πλάκωσε, θέλει να μας σκλαβώσει,
ας έρτουν οι παλιότουρκοι, τίποτε δεν μας κάνουν,
ας έρτουν πόλεμο να ιδούν και Σουλιωτών τουφέκια,
να μάθουν Λάμπρου το σπαθί, Μπότσαρη το τουφέκι,
τ΄ άρματα των Σουλιώτισσων, της ξακουσμένης Χάιδως*"
Κι ο Κουτσονίκας φώναξε από το μετερίζι*:
-"Παιδιά σταθήτε στέρεα, σταθήτε αντρειωμένα
γιατί έρχεται ο Μουχτάρ πασάς με δώδεκα χιλιάδες".

Ο πόλεμος αρχίνησε κι ανάψαν τα τουφέκια*
τον Ζέρβα και τον Μπότσαρη εφώναξε ο Τζαβέλας,
-Παιδιά μ΄ ηρθ΄ ώρα του σπαθιού, κι ας πάψη το τουφέκι
Κι ολ΄ έπιασαν και σπάσανε τις θήκες των σπαθιών τους
τους Τούρκους βάνουνε μπροστά, τους βάνουν σαν κριάρια.
Αλλ΄ έφευγαν κι αλλ΄ έλεγαν "Πασά μου ανάθεμάσε!
μέγα κακό μας έφερες τούτο το Καλοκαίρι,
εχάλασε τόση Τουρκιά, Σπαΐδες* κι Αρβανίτες,
δεν είν΄ εδώ το Χόρμοβο*, δεν είν΄ η Λαμποβίτσα*
εδώ ειν΄ το Σούλι το κακό, εδώ ειν΄ το Κακοσούλι,
που πολεμούν μικρά παιδιά, γυναίκες σαν τους άντρες
που πολεμάει η Τζαβέλαινα* σαν άξιο παλικάρι".

Κι ο Μπότσαρης εφώναξε με το σπαθί στο χέρι:
-Έλα Πασά τι σκιάχτηκες και φεύγεις με μενζίλι*
Γύρισε εδώ στο τόπο μας, στην έρημη τη Κιάφα*
εδώ να στήσεις το θρονί, να γένης και Σουλτάνος.

* Μουχτάρ πασάς: ο Μουχτάρ, γιος του Αλή Πασά. Σελιχτάρη: ο Σιλιχτάρ Πότας, αλβανός οπλαρχηγός. Μπιτσομπόνος: Αλβανός οπλαρχηγός. "Χάιδω": Θρυλική Σουλιωτοπούλα που τροφοδοτούσε τους πολεμιστές με νερό και τους εμψύχωνε τον αγώνα τους. "Μετερίζι: πρόχειρη οχύρωση, χαράκωμα. "ανάψαν τα τουφέκια": αδυναμία συνέχισης βολών μετά 4ωρο αδειάλειπτο πυρ, λόγω υπερθέρμανσης των τουφεκίων, καθιστάμενα έτσι άχρηστα. "Σπαΐδες ή Σπαχίδες": οι Τουρκαλβανοί ιππείς τιμαριούχοι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, υπόχρεοι στράτευσης σε ανάγκες της κρατικής διοίκησης, αντίστοιχοι με τους φεουδάρχες της Δύσης. "Χόρμοβο και Λαμποβίτσα": πόλεις που είχε καταστρεψει ο Αλή πασάς το 1788. "Τζαβέλαινα": η σύζυγος του Τζαβέλα η θρυλική Μόσκω. "Μενζίλι": ταχυκίνητο ή ταχυδρομικό απόσπασμα, (παρομοίωση άτακτης φυγής). "Κιάφα": πόλη Σουλιώτικης συμπολιτείας.
Έτσι ανεπιτυχής υπήρξε και αυτή η εκστρατεία για την οποία σημείωνε ο Ενετός προνοητής (= αρμοστής) της Αγίας Μαύρας (Λευκάδας): "στα ορεινά καταφύγια που αποτελούν την άμυνα των Σουλιωτών, κατέρρευσεν η φιλαυτία του υπερηφάνου (Αλή) Πασά". Ο δε Αριστοτέλης Βαλαωρίτης στο ποίημά του "Φυγή" περιγράφει ποιητικά ακριβώς αυτή την εκστρατεία μετά την οποία ο Αλή Πασάς αναγκάσθηκε να δεχθεί κάποιες προτάσεις των Σουλιωτών σχετικά με τη διοίκηση (μοίρασμα) της περιοχής.
Οι Σουλιώτες έπαιρναν όλες τις προμήθειές τους από την Πάργα, ενώ απέκτησαν υποστήριξη από την Ευρώπη με τη Ρωσία και τη Γαλλία να τους παρέχουν τα απαραίτητα όπλα και πυρομαχικά. Για τις ευρωπαϊκές δυνάμεις οι Σουλιώτες ήταν ένα όργανο για να αποδυναμώσουν την οθωμανική αυτοκρατορία. Όταν οι Βρετανοί πολιτικοί άλλαξαν διαθέσεις απέναντι στην οθωμανική αυτοκρατορία, προκειμένου να ενισχύσουν τις δυνάμεις εναντίον του Ναπολέοντα, οι προμήθειες όπλων και πυρομαχικών διακόπηκαν. Χωρίς υποστήριξη από το εξωτερικό και με τους Σουλιώτες καταπονημένους από τη χρόνια πολιορκία, η ενότητα των γενών τους άρχισε πλέον να διασπάται.
3η εκστρατεία - 1803
Η 3η εκστρατεία του Αλή Πασά κατά των Σουλιωτών ξεκίνησε στη πραγματικότητα το 1800. Στο μεταξύ είχαν διαμορφωθεί οι ακόλουθες συνθήκες: οι Ενετοί είχαν ήδη απομακρυνθεί από την Επτάνησο και τη θέση τους είχαν πάρει οι Γάλλοι, από το 1797. Μετά όμως από την καταστροφή που υπέστησαν στη ναυμαχία του Αμπουκίρ το 1798 (στην Αίγυπτο), ο Αλή Πασάς άρχισε να γίνεται ο κυρίαρχος της περιοχής. Έτσι προκειμένου να προλάβει διείσδυση των Άγγλων στη προσβλέπουσα περιοχή του, εκστράτευσε στη Ήπειρο αφού προηγουμένως είχε συμμετάσχει στην εκστρατεία κατά του Πασά του Βιδινίου Πασβάνογλου, (1798), που επιδίωκε την ανεξαρτησία του στην Βορειοδυτική Βουλγαρία από τον Σουλτάνο όπως και ο Αλή, και ο Αλή Πασάς για να ρίξει στάχτυ στα μάτια του Σουλτάνου σημμετείχε στην εκστρατεία με διπλάσιο στρατό απ΄ ότι είχε ζητήσει ο Σουλτάνος, γεγονός που του είχε προσδώσει νέο κύρος στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Έτσι ο Αλή Πασάς εκστρατεύοντας το 1800 στη Ήπειρο και καταλαμβάνοντας το Βουθρωτό, τη Βόνιτσα και την Πρέβεζα (η Ηγουμενίτσα όπως έχουμε πεί και παλιότερα, δεν υπήρχε τότε. Το μόνο που υπήρχε στην περιοχή ήταν το Γκραικοχώρι, που μετά από έρευνες του ερευνητή Πασιάκου (http://labastia.blogspot.com/) μας αποκαλύφθηκε ότι δεν σημαίνει το χωριό των Γραικών, αλλά βγαίνει από το αρβανίτικο Γκρίκα, που σημαίνει λαιμός των βουνών η αλλιώς πέρασμα। Όταν σκοτώσανε οι Οθωμανοί του Σουλτάνου τον Αλή Πασά το 1820, έφτιαξαν σε αυτήν την περιοχή το Ρεσιδιέ που ήταν τα τελωνεία τους με την Δύση, εγκαταλείποντας την Σαγιάδα που ο πανέξυπνος Αλή Πασας είχε επιλέξει για λιμάνι επικοινωνίας του με την Δύση. Το Ρεσιδιέ φυτοζωούσε μέχρι που ήρθε το ελληνικό κράτος το 1913, και έφτιαξε εκεί την Ηγουμενίτσα, που φυτοζωούσε μέχρι το 1980, και τώρα προσπαθούν να καταστρέψουν το Φιλιάτι που υπήρχε εκεί από τα βυζαντινά χρόνια, και είναι συνέχεια της αρχαίας ελληνικής Τιτάνης η Γιτάνης που ήταν πρωτεύουσα του Κοινού των Θεσπρωτών, για να αναδείξει το ηλίθιο ελληνικό κράτος την Ηγουμενίτσα) ενίσχυσε τη θέση του στη περιοχή ενώ ταυτόχρονα εξασφάλισε τον έλεγχο των Σουλιωτών κάνοντας στενότερο τον αποκλεισμό τους. Παρόλα αυτά οι Σουλιώτες συγκεντρώθηκαν στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου και αποφάσισαν ή να νικήσουν ή να πεθάνουν. Ήταν λιγότεροι από 2.000 οπλισμένοι. Οι κύριοι ηγέτες τους ήταν ο Φώτος Τζαβέλλας, ο Δήμος Δράκος, ο Τάσος Ζέρβας, ο Κουτσονίκας, ο Γώγος Δαγλής, ο Γιαννάκης Σέχος, ο Φωτομάρας, ο Βέικος, ο Τζαβάρας, ο Πάνου, ο Ζυγούρης Διαμάδης και ο Γιώργος Μπούζγος. Τέσσερα ολόκληρα χρόνια κράτησε ο αγώνας τους. Οι Σουλιώτες κέρδιζαν όλες τις αποφασιστικές μάχες, όμως ο Αλή Πασάς έχτιζε κάστρα στα γειτονικά χωριά για μακροχρόνια πολιορκία. Οι Σουλιώτες έκαναν τότε εκκλήσεις για βοήθεια στη Γαλλία και τη Ρωσία, που όμως δεν τελεσφόρησαν. Επακολούθησαν και νέες μάχες πολύ ποιο σκληρές, με τελευταία στις 7 Δεκεμβρίου γύρω από το Κούγκι και την Κιάφα που είχαν αποσυρθεί. Μένοντας όμως χωρίς τρόφιμα και πυρομαχικά αναγκάσθηκαν τελικά να συνθηκολογήσουν.
Στις 12 Δεκεμβρίου του 1803 οι Σουλιώτες συνθηκολόγησαν και ο Αλή Πασάς υποσχέθηκε να τους αφήσει ελεύθερους με όλη την κινητή ιδιοκτησία τους, ακόμη και τα όπλα τους, φτάνει να εγκατέλειπαν μαζί με τις οικογένειές τους, το ταχύτερο τα πατρώα εδάφη τους. Έτσι τέσσερις μέρες μετά, στις 16 Δεκεμβρίου οι Σουλιώτες χωρίζονται σε τρεις φάλαγγες όπου και αναχώρησαν για τις ακτές της Ηπείρου.
Η πρώτη φάλαγγα με αρχηγό τον Φώτη Τζαβέλλα έφθασε χωρίς καμία απώλεια στη Πάργα, που βρισκόταν υπό ρωσικό έλεγχο, και από εκεί πέρασε στη Κέρκυρα.
Η δεύτερη φάλαγγα υπό τον Κουτσονίκα χτυπήθηκε στο Ζάλογγο, 16 Δεκεμβρίου του 1803, όπου και ακολούθησε μια απέλπιδα μάχη ( στην οποία σκοτώθηκαν πολλοί Σουλιώτες ενώ περίπου 60 Σουλιώτισσες προτίμησαν, αντί την αιχμαλωσία, να καταγκρεμιστούν με τα παιδιά τους σ΄ ένα "χορό θανάτου" που έμεινε στην ιστορία ως χορός του Ζαλόγγου. Σήμερα ένα μνημείο έχει στηθεί στους βράχους του Zαλόγγου ως φόρος τιμής στο ακαταδάμαστο πνεύμα των γυναικών αυτών.
Η τρίτη φάλαγγα υπό τους Κίτσο και Νότη Μπότσαρη έφθασε στο Βουργαρέλι της Άρτας όπου ήταν το άντρο των Μποτσαραίων. Από εκεί αναχώρησαν τον Ιανουάριο, προς τα Άγραφα στην Ευρυτανία, φοβούμενοι παρασπονδία του Αλή Πασά, όπου και εγκαταστάθηκαν γύρω από τη Μονή Σέλτσου. Τελικά στις 20 Απριλίου (1804) οι Τούρκοι περικυκλώνουν την περιοχή και ακολουθεί η περίφημη μάχη του Σέλτσου κατά την οποία πολλοί Σουλιώτες σφαγιάστηκαν και περισσότερες από 200 Σουλιώτισσες ακολούθησαν το παράδειγμα εκείνων του Ζαλόγγου.
Έτσι έληξε η 3η εκστρατεία η οποία και κατέστη τελικά νικηφόρα για τον Αλή Πασά μετά από τόσους αγώνες επιχειρήσεων. Σημειώνεται ότι όταν εγκαταλείπονταν το Κούγκι ένας μοναχός, με το όνομα Σαμουήλ, ο οποίος καταγόταν από το Λίμποβο της Επαρχίας Φιλιατών, που τώρα ονομάζεται Κρυονέρι, (άλλες πηγές αναφέρουν τόπο καταγωγής του την Γουριόνιτσα της Ηπείρου, και άλλες πηγές την Άνδρο. Ήταν μαθητής του Κοσμά του Αιτωλού) παρέμεινε εκεί βάζοντας φωτιά στην πυριτιδαποθήκη, με αποτέλεσμα μια ογκώδη έκρηξη που κόστισε τη ζωή στον ίδιον, περίπου τεσσάρων Σουλιωτών που όπως λένε οι πηγές ήταν μέσα, και κάποιων Τούρκων που είχαν πλησιάσει. Επίσης λέγεται ότι το μονοπάτι από το οποίο πέρασαν οι Τούρκοι στις κορυφές του Σουλίου τους το υπέδειξε ένας Σουλιώτης με το όνομα Πήλιος Γούσης ή Γούσας που υπηρετούσε ως έμπιστος τον τουρκαλβανό διοικητή Ζελιχτάρ Μπόττα. Ο Πήλιο Γούσης σκοτώθηκε μαζί με άλλους τουρκαλβανούς όταν ανατίναξε το Κούγκι ο Σαμουήλ το οποίο είχαν πάει για να τους το παραδώσει. Ορισμένοι προκατηλυμένοι ιστορικοί, θεωρούν αλήθειες αυτά που γράφει ο Περραιβός, ο οποίος είναι ταγμένος με την φάρα των Τζαβελαίων, ότι δήθεν ο Πήλιο Γούσης διέφυγε μαζί με τους άλλους Σουλιώτες στην Κέρκυρα. Ο Περραιβός ηθελημένα κατηγορεί για την προδοσία και τον Κίτσο Μπότσαρη, και τον Κουτσονίκα, του οποίου γαμπρός ήταν ο Πήλιο Γούσης. Προφανώς πρόκειται για άλλον Πήλιο Γούση, συνόνυμο του προδότη, και ο Περραιβός ηθελημένα τους ταυτίζει, γιατί σήμερα είναι γνωστό πως ο προδότης Πήλιο Γούσης σκοτώθηκε στο Κούγκι. Άλλωστε δεν υπήρχε περίπτωση οι Σουλιώτες να αφήναν ζωντανό έναν προδότη.
Πολλοί Σουλιώτες της 1ης κυρίως φάλαγγας εισήλθαν στην υπηρεσία των Ρώσων στην Κέρκυρα, όπου αποτέλεσαν ένα σημαντικό κομμάτι της λεγεώνας των ελαφρών τυφεκιοφόρων. Αυτό ήταν ένα σύνταγμα ατάκτων στρατιωτών, που οργανώθηκε από τους Ρώσους και συστάθηκε από πρόσφυγες των ηπειρωτικών χωρών. Δεν περιέλαβε μόνο Σουλιώτες, αλλά και Χειμαριώτες, Μανιάτες, κλέφτες και αρματωλούς. Οι Σουλιώτες συμμετείχαν στις εκστρατείες στη Νάπολη το 1805, την Τένεδο το 1806, τη Δαλματία το 1806 και κατά τη διάρκεια της υπεράσπισης της Λευκάδας το 1807.
Με τη Συνθήκη του Τίλσιτ το 1807 και την ύφεση μεταξύ της Ρωσίας και της Γαλλίας, οι ρωσικές δυνάμεις αποσύρθηκαν από τα Επτάνησα και τα κατέλαβαν οι Γάλλοι. Οι Σουλιώτες και άλλα τμήματα των ρωσικών μονάδων εισήλθαν στην υπηρεσία των Γάλλων, σε μια μονάδα γνωστή ως σύνταγμα Σουλιωτών (Régiment Souliot). Κατά τη διάρκεια της αγγλο-γαλλικής διένεξης, μεταξύ 1810 και 1814, οι Σουλιώτες, ευρισκόμενοι στη γαλλική υπηρεσία, αντιμετώπισαν άλλους Έλληνες πρόσφυγες, που είχαν οργανωθεί από τους Βρετανούς σε ελαφρύ σύνταγμα πεζικού. Με δεδομένο ότι οι Σουλιώτες εγκαταστάθηκαν ως φρουρά στην Κέρκυρα, η οποία παρέμεινε υπό γαλλικό έλεγχο μέχρι το 1814, πολύ λίγοι εντάχθηκαν στην υπηρεσία των Βρετανών.
Επιστροφή στα πάτρια
Όταν υπήρξαν σαφή σημάδια επικείμενης ελληνικής εξέγερσης εναντίων των Τούρκων, ο Αλή Πασάς θεώρησε κατάλληλη τη στιγμή για να καταστήσει την Ήπειρο ανεξάρτητο κράτος. Το 1917 είχε αγοράσει την Πάργα από τους Βρετανούς, διώχνοντας όλους τους κατοίκους της, οι οποίοι πήγαν στην Κέρκυρα, και επέστρεψαν μετά τον θανατό του δουλεύοντας σαν υπηρέτες στα χωράφια τους που τα είχαν πάρει οι Τούρκοι. Το 1820, ζήτησε από τους Σουλιώτες βοήθεια και αυτοί επέστρεψαν στην ηπειρωτική χώρα, για να υποστηρίξουν τον προηγούμενο εχθρό τους ενάντια στο σουλτάνο. Εντούτοις, τα σχέδια του Αλή απέτυχαν και αυτός σκοτώθηκε, ενώ οι Τούρκοι κατέλαβαν τα Ιωάννινα. Οι Σουλιώτες, αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν και πάλι, πλέον για πάντα, το Σούλι, και στήριξαν τελικά την ελληνική επανάσταση, που άρχισε το Μάρτιο του 1821. Οι ηγέτες των Σουλιωτών, Μάρκος Μπότσαρης και Κίτσος Τζαβέλλας, έγιναν γνωστοί στρατηγοί κατά ελληνική επανάσταση και πολλοί Σουλιώτες έχασαν τις ζωές τους υπερασπιζόμενοι το Μεσολόγγι. Επειδή οι περισσότεροι σκοτώθηκαν σε αυτήν την περιοχή, το ελληνικό κράτος που φτιάχτηκε το 1830, αναγνωρίζοντας τις θυσίες τους, και επειδή το Σούλι και η Ήπειρος ήταν σκλαβωμένη ακόμα, τους παραχώρησε σπίτια και εδάφη στο Μεσολόγγι και στην Ναύπακτο. Σήμερα, οι μισοί κάτοικοι αυτών των δύο πόλεων αντλούνε την καταγωγή τους από τους Σουλιώτες. Ο Λόρδος Βύρωνας, ένας από τους πιο γνωστούς Ευρωπαίους εθελοντές φιλέλληνες, και διοικητής του ελληνικού στρατού στη δυτική Ελλάδα, προσπάθησε να οργανώσει τους Σουλιώτες σε τακτικό στρατό.
Έως το 1909 οι Τούρκοι διατήρησαν μια στρατιωτική βάση στο φρούριο της Κιάφας. Τελικά, το 1913, κατά τη διάρκεια των βαλκανικών πολέμων, ο ελληνικός στρατός απελευθέρωσε ολόκληρη την Ήπειρο. Εκτός από ένα κομμάτι της, την Βόρειο Ήπειρο, που κατοικεί το αρχαίο ελληνικο φύλο των Χαόνων, και που οι Μεγάλες Δυνάμεις της τότε εποχής αποφάσισαν να το δώσουν στο νεοσύστατο κράτος της Αλβανίας.
Οικογένειες
Η κοινωνική δομή των Σουλιωτών ήταν πατριαρχική και βασίζονταν στις οικογένειες (φάρες). Οι πιο σημαντικές σουλιότικες οικογένειες ήταν:

* Μποτσαραίοι
* Τζαβελαίοι
* Ζερβαίοι
* Τζαβαραίοι
* Αντωνοπουλαίοι
* Καπραλαίοι
* Σεταίοι
* Δουσκαίοι
* Μαλαμαίοι
* Δρακαίοι
* Μπασδεκαίοι
* Παναίοι

Σουλιώτες
Οι κάτοικοι μιάς ορεινής περιοχής της Θεσπρωτίας με την ονομασία Σούλι. Έζησαν εκεί από τον 16ου αιώνα έως το 1822, με ένα διάλειμμα 17 ετών (1803 - 1820). Υπήρξαν σκληροτράχηλοι πολεμιστές και είναι γνωστοί για τη μακροχρόνια αντιπαράθεσή τους με την Οθωμανική εξουσία και τη συμμετοχή τους στην Επανάσταση του 1821. Οι Σουλιώτες κατοικούσαν σε 11 χωριά, σε μια περιοχή με απόκρημνους «υψηλούς και διαβόητους βράχους» (Κάλβος), που ορίζονται από δύο πασίγνωστες βουνοκορυφές, το Κούγκι και την Κιάφα. Σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο, ήταν «κράμα Ελλήνων και εξελληνισθέντων Αλβανών». Μιλούσαν Αλβανικά και δευτερευόντως Ελληνικά. Ήταν χωρισμένοι σε 47 μεγάλες οικογένειες (φάρες), με σπουδαιότερες αυτές των Ζέρβα, Τζαβέλα, Δράκου, Δαγκλή, Κουτσονίκα, Μπότσαρη, Καραμπίνη και Νίκα.
Οι Σουλιώτες θύμιζαν λίγο - πολύ τους αρχαίους Σπαρτιάτες. Από μικροί γυμνάζονταν στα όπλα και δεν γνώριζαν τίποτε άλλο, παρά την τέχνη του πολέμου. Άλλωστε, η φτωχή γη του Σουλίου μόνο λίγα ζωντανά μπορούσε να θρέψει. Έτσι, πουλούσαν προστασία στα γύρω χωριά και συχνά επιδίδονταν σε λαφυραγωγία για να εξασφαλίσουν τα προς το ζην. Τιμωρούσαν με θάνατο όσους παρέβαιναν τις συμφωνίες και τις ηθικές αρχές, γι' αυτό στην κλειστή κοινωνία τους ήταν κανόνας απαράβατος η αντεκδίκηση (βεντέτα). Ένα μέρος ων εσόδων τους το κατέβαλαν στο Σουλτάνο για να εξασφαλίσουν την αυτονομία τους.
Με την πάροδο του χρόνου εξελίχθηκαν σε μια ενοχλητική παρωνυχίδα για την Υψηλή Πύλη και μεγάλος πονοκέφαλος για τους ντόπιους αγάδες και μπέηδες, που έβλεπαν τους ανυπότακτους Σουλιώτες να οικειοποιούνται τις δραστηριότητές τους και να χάνουν μεγάλα εισοδήματα. Έτσι, από τις αρχές του 18ου αιώνα βρέθηκαν στο στόχαστρο του Σουλτάνου και της τοπικής οθωμανικής αριστοκρατίας.
Ο Αλή Πασάς των Ιωαννίνων ήταν αυτός που τελικά τους υπέταξε. Η πρώτη εναντίον τους εκστρατεία πραγματοποιήθηκε την άνοιξη του 1789 και κατέληξε σε φιάσκο. Τον Ιούλιο του ίδιου χρόνου αναγκάσθηκε να υπογράψει συνθήκη ειρήνης με τους Σουλιώτες και να καταβάλει τους μισθούς των αρχηγών τους για την ασφάλεια της περιοχής. Αποτυχημένη ήταν και η νέα εκστρατεία του Αλή τον Ιούλιο του 1792. Τα κατάφερε με την τρίτη προσπάθεια, το 1800, όταν είχε φθάσει στην ακμή της δύναμής του, αλλά και πάλι χρειάστηκε τρία χρόνια για τους υποτάξει. Ο κλοιός έγινε ασφυκτικός για τους Σουλιώτες και στις 12 Δεκεμβρίου 1803, αναγκάσθηκαν να συνθηκολογήσουν. Ο βασικός όρος της συμφωνίας ήταν να εκκενώσουν τα χωριά τους συν γυναιξί και τέκνοις και με τον οπλισμό τους. Στις 16 Δεκεμβρίου χωρίστηκαν σε τρεις ομάδες και άφησαν πίσω τους την πατρογονική γη.
Μόνο ο καλόγερος Σαμουήλ παρέμεινε στο Κούγκι με πέντε Σουλιώτες και μόλις πλησίασαν οι Τουρκοκαλβανοί έβαλε φωτιά στην πυριτιδαποθήκη της Μονής του Αγίου Αθανασίου, με αποτέλεσμα να συμπαρασύρει πολλούς στο θάνατο. Ο Αλή Πασάς θεώρησε το γεγονός παρασπονδία και ζήτησε εκδίκηση.
Η πρώτη φάλαγγα με επικεφαλής τον Φώτο Τζαβέλα έφθασε στην Πάργα ασφαλής και από εκεί διεκπεραιώθηκε στην Κέρκυρα. Η δεύτερη υπό τους Μποτσαραίους με κατεύθυνση τα Άγραφα, χτυπήθηκε από τον Αλή στη Μονή του Σέλτσου (20 Απριλίου 1804), με αποτέλεσμα να υπάρξουν πολλά θύματα. Η τρίτη φάλαγγα δέχθηκε επίθεση στο Ζάλογγο (16 Δεκεμβρίου 1803). Πολλοί φονεύθηκαν, ενώ 60 γυναίκες με τα παιδιά τους χόρεψαν το «Χορό του Ζαλόγγου» και γκρεμίστηκαν στα βράχια για μην πιαστούν αιχμάλωτες. Το Μάιο του 1820 επήλθε οριστική ρήξη μεταξύ του Αλή και Σουλτάνου Μαχμούτ Β' και οι Σουλιώτες βρήκαν την ευκαιρία να επανέλθουν στα χωριά τους στις 12 Δεκεμβρίου 1820, αφού συμμάχησαν με τον πρώην εχθρό τους. Όσο ζούσε ο Αλής, οι Σουλιώτες παρέμειναν πιστοί του σύμμαχοι, αποκρούοντας τις δελεαστικές προτάσεις του Χουρσίτ Πασά, που είχε διαταχθεί από τον Σουλτάνο να εξολοθρεύσει τον ομόλογό του των Ιωαννίνων.
Όταν ο Αλής φονεύθηκε (17 Ιανουαρίου 1822), οι Σουλιώτες συνέχισαν να μάχονται τους Τούρκους υπό τον Μάρκο Μπότσαρη. Μόνο μετά τη συντριβή των επαναστατημένων Ελλήνων στη Μάχη του Πέτα (4 Ιουλίου 1822), αναγκάσθηκαν να συνθηκολογήσουν (28 Ιουλίου) και να εγκαταλείψουν και πάλι το Σούλι στις 2 Σεπτεμβρίου 1822. Διασκορπίστηκαν στον ελληνικό χώρο και προσέφεραν πολύτιμες υπηρεσίες στον Αγώνα. Στο τέλος της Επανάστασης μόλις 200 Σουλιώτες είχαν επιζήσει.
Από τα 11 χωριά του Σουλίου, μόνο η Σαμονίβα κατοικείται σήμερα, από ανθρώπους, που δεν έχουν καμία σχέση με τους Σουλιώτες, ενώ σώζονται τα ερείπια του Κουγκίου και του φρουρίου της Κιάφας.


Το πιο χτυπητό παράδειγμα της διαφοράς ανάμεσα στον Έλληνα Αρβανίτη και στον Τουρκαλβανό, το συνειδητοποιεί κανείς με τους Σουλιώτες. Δίγλωσσοι κι εκείνοι, έδειξαν πόσο ψεύτικο είναι το επιχείρημα της αναγωγής σε μια άλλη εθνότητα με στοιχείο τη γλώσσα. Με ελληνικά ή με αρβανίτικα, τραγούδησαν και τραγουδήθηκαν τα κατορθώματά τους που τα ενέπνεε ένα και μόνο: Ή αγάπη για την ελευθερία, η ελληνική συνείδηση, το αδιαίρετο δύο με τη μία έννοια Ελλάδα. Αγεφύρωτο το χάσμα ανάμεσα σε αυτούς και τους Τουρκαλβανούς κι όχι μόνο. Και τους Λατίνους, τους Παπιστανούς, που τραγική επιβεβαίωση και το ίδιο το βόλι που σκότωσε τον πιο αγαπητό ίσως ήρωα του 1821, τον Σουλιώτη Μάρκο Μπότσαρη.
Το Δημοτικό Τραγούδι, είχε θέμα πολύ νωρίς, με τους Σουλιώτες, για ν’ ανθίσει. Από τα 1760, το κατόρθωμα του Γιώργου Κυριάκου Μπότσαρη που αργότερα θα αναδειχθεί σε πολέμαρχο, να ελευθερώσει τον Λάππα, σκοτώνοντας τη συνοδεία που τον οδήγησε στην εκτέλεση δεν πέρασε απαρατήρητο. Το συμβάν ήταν και η αρχή του πολέμου με τον Καλιό Πασά και σε επέκταση με τον Σουλτάνο. Έχουν προηγηθεί βέβαια αρκετά. Ο Χοντρομάρας, είχε στο Λάμαρη και το Λούρο δράσει, μα έχει και κατανικηθεί στα Κούρεντα, την Βαενίτην. Οι κάτοικοι έχουν καταφύγει τελικά στην περιοχή την Κωνσταντινούπολης και έχουν χτίσει το Αρναούτ-Κιοι. Από το 1758 όμως, έχει ήδη φανεί ο Αλής ο Τεπελενλής, για να συμπληρώσει συστηματικά και εν καιρώ την καταστροφή και το θανατικό Ηπειρώτικα εδάφη, που είχαν απί πριν φέρει οι λήσταρχοι της οικογένειας του, οι Μετσοϊσαίοι ή Μουσουχουσαίοι.
Πέρα από τη ληστρική του διάθεση ο Αλής είχε και ξεχωριστά ισχυρό μίσος εναντίον των Ηπειρωτών και ιδιαίτερα των χριστιανών του Χορμόβου και της Λέκλης. Αιτία η κακή μεταχείριση της μητέρας του, της Χάμκως, όταν με αρχηγό τον Τσαούς Πρίφτη (τον Παπαθύμιο Βλαχάβα) στον πόλεμο κατά των Γαρδικιωτών, που την παρέδωσε σε αυτούς, στα 1746, ο Κούρτ Πασάς του Βερατίου, αναλαμβάνει και την ασφάλεια των ληστών σε όλη την Ήπειρο, τη Θεσσαλία και την Ανατολική και Δυτική Ελλάδα, και ο ιδιαίτερα επικίνδυνος Αλής με τη συμμορία του συλλαμβάνεται και οδηγείται εμπρός του. Η νεότητα όμως του Αλή από τη μία αλλά και κυρίως το ότι η Χάμκω ήταν συγγενής με τον Κούρτ, τον έσωσαν, αντί της υποσχέσεώς του πως θα πάψει τις ληστρικές του δραστηριότητες. Αυτή η διευθέτηση, επέτρεψε στον Αλή, με τη βοήθεια πάντοτε της πανέξυπνης κι εξαιρετικά προικισμένης Χάμκως, να συνεχίσει την πορεία του προς το πασαλίκι.
Χολωμένος διότι η Μάριεμ, η ωραιοτάτη κόρη του Κούρτ πασά, προτίμησε για σύζυγό της τον Ιμπραήμ Μπέη Αυλωνίτη, έσπασε τη συμφωνία με τον Κούρτ κι εξακολούθησε την απάνθρωπη ληστρική του δράση.
Στα 1764, ο Αλή καταφέρνει να νυμφευθεί την Εμινέ, κόρη του τοπάρχη του Δελβίνου Καπλάν Πασσά, ο οποίος έδρευε στο Αργυρόκαστρο. Αυτό είναι και το γεγονός που έδωσε την ευκαιρία στον Αλή να αποκτήσει βαρύτητα σαν προσωπικότητα στον χώρο της Ηπείρου.
Στην διάρκεια μιας πορείας γεμάτης φόνους, ληστείες και κάθε είδους κακοτυχίας για την Ήπειρο και Θεσσαλία, παράλληλη με εκείνην των ληστοσυμμοριών των Αλβανών που καταβασανίζουν την Πελοπόννησο από άλλους αντάξιος του Αλή Τουρκαλβανούς, ο Αλής Τεπελενλής, γίνεται τοπάρχης των Ιωαννίνων, και ενώ ήταν ήδη σατράπης της Θεσσαλίας, στα 1788. Η μεγάλη περιπέτεια, με τις ένδοξες σελίδες των Σουλιωτών έχουν ήδη αρχίσει. Στο διάστημα αυτό, Θεσσαλία και Ήπειρος έχουν γράψει και εκείνες γενικότερα τις δικές τους λαμπρές σελίδες με τα μεγάλα ονόματα των ηρώων Μπουκουβαλαίων, Ανδρίτσων κτλ που θα αναφερθούν μετά το Σούλι, και κάποτε παράλληλα με αυτό με τη παρουσία του Λειβαδιώτη Λάμπροι Κατσώνη κλπ.
Η παρουσία του Αλή στον χώρο των Ιωαννίνων, που δεν έπαψε να είναι ποτέ να είναι εξαιρετικά επικίνδυνη για το Ελληνικό στοιχείο, κινητοποίησε τους Σουλιώτες. Από την άλλη μεριά, η ανάμιξη της Ρωσσίας στον χώρο της Ελλάδος και οι ελπίδες, όσο και η διάψευση τους, αναστάτωναν περισσότερο τα πράγματα.
Στα 1792, ο Αλής αποφάσισε να απαλλαγεί από τον κίνδυνο που λεγόταν Σούλι. Εξεστράτευσε ο ίδιος επί κεφαλής εναντίον τους, εντελώς απροσδόκητα, αλλά οι Σουλιώτες αν και ανέτοιμοι, τον κατατρόπωσαν.
Η μεγάλη σύγκρουση έχει αρχίσει με νικητές των δέκα χιλιάδων Αλβανών και άλλων μισθοφόρων του Αλή, τους Σουλιώτες και το Δημοτικό Τραγούδι θα ανοίξει τα φτερά του να σκεπάσει και να διαφυλάξει στους επερχόμενους αιώνες τη δόξα αυτής της απρόσμενης και ηρωικότατης νίκης. Άντρες και γυναίκες έχουν πραγματοποιήσει το Σουλιώτικο θαύμα, το θαύμα της Ελληνικής Αρβανιτιάς. Δρακαίοι, Τζαβελαίοι, Κουτσονικαίοι, Μποτσαραίοι κλπ, όλοι “παιδιά Σουλιώτικα παιδιά Σουλιωτοπαίδια”, ενθουσιάζουν με τις νίκες τους εναντίον των Μουχτάρη, Σελιχτάρη, του περίφημου “αρνησίχριστου” Ιταλού της υπηρεσίας του Αλή, Μέτσο Μπόνου. Και τραγουδιούνται με ότι ωραιότερο από την ποιητική, τη μελωδική φλέβα του ελληνικοί και ιδιαίτερα του Ηπειρώτικου.
Τρία πουλάκια κάθονταν στον Άη Λιά στη ράχη
το ‘να τηρεί τα Γιάννινα, τ’ άλλο το Κακοσούλι
το τρίτο το καλύτερο μυρολογά και λέει:
“Αρβανιτιά μαζώχτηκε, πάγει στο κακοσούλι.
Τρία μπαϊράκια κίνησαν τα τρία αράδα αράδα.
Το να ‘ναι του Μουχτάρ Πασά, τ’ άλλο του Μετσομπόνου
το τρίτο το καλύτερο είναι του Σελιχτάρη.
Μια παπαδιά τ’ αγνάντεψε από ψηλή ραχούλα.
“Πού είστε παιδιά του Μπότσαρη, παιδιά του Κουτσονίκα
Αρβανιτια μας πλάκωσε, θέλει να μας σκλαβώσει
στο Τεπελένι να μας πάει ν’ αλλάξουμε την πίστη.
Ο Κουτσονίκας χούγιαξε από τον Αβαρίκο.
“Μην το φοβάσαι παπαδιά, στο νου σου μη το βάνεις
τώρα να δεις τον πόλεμο, τα κλέφτικα ντουφέκια
πως πολεμούν η κλεφτουριά κι αυτοί οι Κακοσουλιώτες”.
Το λόγο δεν απόσωσε τη συντυχιά δεν είπε
να δεις τους Τούρκους κι έφευγαν πεζούρα και καβάλα.
Άλλοι έφευγαν κι άλλοι έλεγαν “Πασά μ’ ανάθεμά σε.
Μέγα κακό μας ήφερες τούτο το καλοκαίρι
εχάλασες τόση Τουρκιά, σπαήδες κι Αρβανίτες”.
κι ο Μπότσαρης εφώναξε με το σπαθί στο χέρι¨
¨Έλα πασά τι κάκιωσες και φεύγεις με μεντζίλι!
Γύρνα εδώ στον τόπο μας στην έρημη τη Κιάφα
εδώ να στήσεις το θρονί σου να γίνεις και σουλτάνος”.
Στο τραγούδι ετούτο, η ειρωνεία είναι όσο το δυνατόν πιο σαφής, απλή και καυστική. Έτσι αισθάνονταν οι Σουλιώτες και γι’ αυτό στις παραλλαγές, τα λόγια της πρόσκλησης δεν τα λέει μόνον η Μόσχω Τζαβέλα αλλά και η γλυκύτατη Χάϊδω που “πολεμάει μοναχή της”, “και το σπαθί της ντιμισκί το βγάζει και ξορμάει”. Η Χάϊδω, που ο Φώτος Τζαβέλας, ατρόμητος όμηρος στα χέρια του Αλή, γράφει γι’ αυτήν στη Μόσχω
που της φιλά το χέρι. “Μάνα πολλά σε προσκυνώ και σου φιλώ τα χέρια / στη Χάϊδω χαιρετίσματα και τη φιλώ στα μάτια / τον πόλεμο μην πάψετε τη μέρα και τη νύχτα”. Και η αρχοντοπούλα η Χάϊδω, κόρη του Γιαννάκη Σέχου, γνώριζε πολύ καλά μέσα στο υπέροχο κλίμα του σεβασμού και της τρυφερότητας να πολεμά ακόμη και μονάχη της άφοβα με τ’ ασημένια άρματά της. Σπάνια τόσο συνοπτικοί στίχοι δίνουν το κλίμα της ζωής που κυλά ανάμεσα στον σεβασμό για τη μάνα, την αγάπη και τη περιφρόνηση στο θάνατο. Μια ευγένεια αισθημάτων κι εκφράσεων μοναδική, ήλιος μέσα στο αιματοκύλισμα.


ΛΑΜΠΡΟΣ ΤΖΑΒΕΛΑΣ (1897)
Εφώναξε μια παπαδιά μές απ’ τον Αβαρίκο.
Πού ‘στε του Λάμπρου τα παιδιά; πού ‘στε οι Μποτσαραίοι;
Πολλή μαυρίλλα πλάκωσε, πεζούρα και καβάλα.
Δεν είναι μιά, δεν είναι δυό, δεν είναι τρείς και πέντε.
Είναι χιλιάδες δεκαοχτώ, χιλιάδες δεκαννέα.
Ας έρτουν πόλεμο να διούν και Σουλιωτών τουφέκια,
Να μάθουν Λάμπρου το σπαθί, Μπότσαρη το τουφέκι,
Τ’ άρματα των Σουλιώτισσών, της ξακουσμένης Χάϊδως.
Ο πόλεμος αρχίνησε κι’ άναψαν τα τουφέκια,
Τον Ζέρβα και τον Μπότσαρη εφώναξ’ ο Τζαβέλας.
“Παιδιά σταθήτε στο κουντρί, βαστάτε το λιθάρι.
Γιατ’ είν’ οι Τούρκ’ αμέτρητοι και λίγ’ είν’ οι Σουλιώτες”.
“Μωρές τι σκιάζεστε παιδιά, Τζαβέλας ματαλέγει.
Ακόμα τους φυλάγομε του σκλύλους τσ’ Αρβανίτες;”.
Πιάνουν και σπάνουν όλοι τους ταίς θήκαις των σπαθιών τους.
Τους Τούρκους βάνουνε μπροστά, τους βάνουν σαν κριάρια,
Βελή πασάς τους φώναζε να μη γυρνούν ταίς πλάταις,
Κ’ εκείνοι τ’ αποκρίνονταν, πετώντας τα τουφέκια.
“Δεν είν’ εδώ Δέλβινο, δεν είναι το Βιδίνι.
Είναι το Σούλι τ’ ακουστό, στον κόσμο ξακουσμένο,
Είναι του Λάμπρου το σπαθί, τουρκοματωμένο,
πούκαμε την Αρβανιτιά κι όλη φορεί τα μαύρα
κλαίγουν μονάδες για παιδιά γυναίκες για τους άντρες.
ΣΟΥΛΙΩΤΙΣΣΕΣ
Τρία μπαϊράκια στήσανε στους Αϊ Λιά τη ράχη
τόνα είναι του Μουχτάρ Πασά, τ’ άλλο του Σελιχτάρη
το τρίτο το καλύτερο ήταν του Μήτσο Μπόνου.
Κατά το Σούλι πήγαιναν, κατά το Βουλγαρέλι
στα δόντια σέρνουν τα σπαθιά, στα χέρια τα ντουφέκια.
Μια παπαδιά τους χούγιαξε μια παπαδιά τους λέει:
Πού πάς μωρέ Μουχτάρ Πασά και σύ μπρέ Σελιχτάρη,
Εδώ δεν είν’ το Χόρμοβο να κάψεις να σκοτώσεις.
Εδώ ‘ν το Σούλι το κακό κι αντρεία παλληκάρια.
Σέρνουν φυσέκια στην ποδιά και πέτρες στο μαντήλι
που πολεμούν μωρά παιδιά, γυναίκες σαν τους άντρες.
Πίσω μωρέ Μουχτάρ Πασά, και σύ μπρέ Σελιχτάρη
μή χάσετε τα κεφάλια σας κι όλο το στρατεμά σας.
Κι ο πόλεμος αρχίνησε…
ΤΗΣ ΤΖΑΒΕΛΑΙΝΑΣ

Στα μέσα στην Τσερίτσανη, στην άκρ’ από το Σούλι
Μπουλουκπασάδες κάθονται ψηλά στο Παλαιοκλήσι
κι εκκύταζαν τον πόλεμο που κάμναν οι Σουλιώτες.
Πως πολεμούν μικρά παιδιά, γυναίκες σάν τούς άντρες.
Κι ο Κουτσονίκας φώναξεν από το μετερίζι:
“Παιδιά σταθήτε στέρεα. Σταθήτε αντρειωμένα.
Ότ’ έρχεται Μουχτάρ Πασάς με δώδεκα χιλιάδες.
Και ύστερα εγύριζε το λόγο προς τους Τούρκους.
Πού πας Μουχτάρ τ’ Αλή Πασά, Πού πάεις παλιολίαπη.
Δεν είν’ εδώ το Χόρμοβο, δεν είν’ ο Αϊ Βασίλης
να πάρεις σκλάβους τα παιδιά, να πάρεις τις γυναίκες.
Είναι το Σούλι το κακό, στον κόσμο ξακουσμένο
που πολεμά Τζαβέλαινα με το παιδί στο κόρφο.
Βαστά φυσέκια στην ποδιά και το σπαθί στο χέρι
και με ντουφέκι σινανέ εμπρός απ’ όλους πάει.

Ένα πουλάκι κάθονταν απάνω στο γεφύρι
μοιρολογούσε κι έλεγε, τ’ Αλή Πασά του λέει:
Δεν είναι εδώ τα Γιάννινα να φτιάσεις συντριβάνια
δεν είναι μήτε η Πρέβεζα πόκαμες παλιομέρι
μόν’ είν’ το Σούλι ξακουστό, το Σούλι ξακουσμένο
που πολεμούν μικρά παιδιά, γυναίκες και κορίτσα
που πολεμάει Τζαβέλαινα με το παιδί στον κόρφο.
Στο ‘να της χέρι το σπαθί και στ’ άλλο το ντουφέκι
και τα φυσέκια στην ποδιά, τα βόλια μέσ’ της ζάβες.

Κοπέλες ‘πο τα Γιάννινα, νυφάδες ‘πο το Σούλι
τα μαύρα να φορέσετε στα μαύρα να ντυθήτε.
Το Σούλι θα χαρατσωθή, χαράτσι θα πληρώσει.
Τζαβέλαινα σαν τ’ άκουσε βαριά της κακοφάνη.
Παίρνει και ζώνει το σπαθί και βάνει το τουφέκι.
Παίρνει μολύβια στην ποδιά, στερνάρια στο ζωνάρι
και κάνει δίπλα τα βουνά δίπλα τα κορφοβούνια.
Άστε παιδιά Σουλιώτικα, παιδιά Σουλιωτοπαίδια.
Από το 1800-1803, γίνεται ο δεύτερος μεγάλος και πικρός κύκλος του Σουλιώτικου ηρωϊσμού. Ο Αλής συνάζει 12.000 Τουρκαλβανούς και επικεφαλής τους, εκστρατεύει και πάλι εναντίον των Σουλιωτών και για μιά ακόμη φορά δεν καταφέρνε τίποτε περισσότερο από το να βασανίσει τους Σουλιώτες και να φύγει άπρακτος, πολλές φορές έως την εκπόρθηση.
Στο διάστημα αυτό των τεσσάρων χρόνων, γράφονται και οι πιο λαμπρές αλλά και πιο αιματοβαμμένες σελίδες με τον Σαμουήλ στο στο Κούγκι, τον χορό του θανάτου στο Ζάλογγο, τη Δέσπω του Μπότση, τη Χάϊδω εκείνη την κοπέλα με το απαράμιλλο συνταίριασμα της γλυκύτητας και του ατρόμητου θάρρους, η Λένη του Μπότσαρη η αδερφή του Μάρκου και η Λένη του Μπότση η αδερφή του Νότη όπως λέγονται σε σύγχυση στα τραγούδια για την κόρη του Κίτσου και την κόρη του Νότη που σκοτώθηκαν κι αυτές όπως τα αδέρφια τους Γιάννης και Γιάννης.
Το μεγάλο αυτό έπος το πολεμικό δεν μπορούσε να μην είναι και τραγούδι που βγήκε από τη ψυχή του Λαού
Σηκώνεται ο Αλή Πασάς και λέει στους πασάδες:
“Θέλω το Σούλι να χαθή μαζί με τα χωριά του.
Θέλω και τα κορίτσια τους σε τούρκικα χαρέμια.
Θέλω και τα παιδάκια τους όλα να τα τουρκέψουν.
Θέλω το Νότη Μπότσαρη ραγιάς μου να μου γένη”.
Ο Γέρο Νότης τόμαθε και κάνει το σταυρό του
και τα χωριά μαζεύτηκαν πατέρα τον φωνάζουν.
Σαν άναψε ο πόλεμος κι άρχισε το ντουφέκι
τους Τούρκους βάλανε μπροστά σαν γίδια σαν κριάρια.
Αν οι άντρες του Σουλίου δοξάστηκαν και δόξασαν μαζί την ανδρεία και τον ηρωϊσμό, οι γυναίκες διάψευσαν αυτό που λέγεται γυναικεία αδυναμία και δειλία.
Η Μόσχω Τζαβέλα η γυναίκα του Λάμπρου, εκείνη η συνετή και ηρωϊκή γυναίκα έχει δείξει κιόλας ποιά είναι η Σουλιώτισσα στη αντίσταση του 1792. Μα και όλες όσες ακολουθούν τις καπτενάνισσες, δείχνουν και αυτές με το δικό τους τρόπο τι είναι ο ηρωϊσμός. Αν δεν φτάνουν στην πολεμική δεινότητα τις καπετάνισσες, τις φτάνουν στο θάρρος απέναντι στους εχθρούς, στο ψυχικό σθένος της επιλογής “Θάνατος και όχι σκλαβιά”. Και θα διαλέξουν το θάνατο άλλοτε κλεισμένες σ’ ένα πύργο, άλλοτε κυνηγημένες, κι άλλοτε θα τον προτιμήσουν τραγουδώντας και χορεύοντας στον γκρεμό του Ζαλόγγου. Τα τραγούδια που ακολουθούν είναι η ιστορία τους. Υπάρχουν όμως και μερικά που δεν τραγουδήθηκαν.
Ο ηρωϊκός θάνατος της Λένης του Μπότσαρη της κόρης του Νότη. Περιγράφεται σαν ξανθή, λυγερή και είναι μόλις είκοσι ετών. Πρώτη στο σημάδι και στο σπαθί, πολεμάει κάτω από την αρχηγία της Χριστίνας Μπότσαρη, με τετρακόσιες άλλες γυναίκες. Όταν οι Τουρκαλβανοί πλησιάζουν οι διακόσιες ορμούν και χάνονται μέσα στα νερά του Αχελώου. Η Λένη τρέχει και πολεμάει αδιάκοπα. Βρίσκεται εμπρός στον πληγωμένο πατέρα της που ξεψυχά. Τον ρωτά τι να κάνει, κι εκείνος της απαντά ήρεμα: “Ή ώρα σου ήλθε κόρη μου να σκοτωθής”. Πάντα πολεμώντας, φτάνει στη ν υψηλή όχθη του ποταμού, στο “πήδημα της Ελένης” όπως λέγεται από τότε. Ένας Τουρκαλβανός, θαμπωμένος από την ομορφιά της, προσπαθεί να την αιχμαλωτίσει. Ορμάει επάνω του και πέφτει μαζί του στα ορμητικά νερά, τελειώνοντας έτσι τη ζωή της. Όσοι περνούν από εκεί, πετούν μια πέτρα μέσα στο ποτάμι λέγοντας: Θεός σχωρές την καπετάν Ελένη. Ο χορός του Ζαλόγγου έχει προηγηθή. Τόσα έγιναν και δεν τραγουδήθηκαν. Όσα όμως τραγουδήθηκαν είναι απλώς αντιπροσωπευτικά. Ίσως και άλλα να υπήρχαν μα δεν σώθηκαν. Αυτά που έφτασαν έως εμάς είναι αρκετά για να δείξουν το κλίμα που επικρατούσε στο Σούλι, ποίες ήσαν οι Ελληνοαρβανίτισσες Σουλιώτισσες και ποιοί οι Τουρκαλβανοί.
ΤΗΣ ΔΕΣΠΩΣ ΜΠΟΤΣΗ
Αχός βαρύς ακούγεται πολλά ντουφέκια πέφτουν.
Η Δέσπω κάνει πόλεμο με νύφες και μ’ αγγόνια.
Μήνα σε γάμο ρίχνονται, ουδέ σε χαροκόπο.
Αρβανιτιά σε πλάκωσε στου Δημουλά τον πύργο.
Γιώργαινα ρίξε τ’ άρματα, δεν είν’ εδώ το Σούλι
εδώ είσαι σκλάβα του πασά, σκλάβα των Αρβανιτών.
Το Σούλι κι αν προσκύνησε κι αν τούρκεψεν η Κιάφα
η Δέσπω αφέντες Λιάπηδες δεν έκανε δεν κάνει.
Δαυλί στο χέρι άρπαξε, κόρες και νύφες κράζει:
Σκάβες Τούρκων μη ζήσουμε, παιδιά μ’ μαζί μου ελάτε.
Και τα φουσέκια ανάψανε κι όλοι φωτιά γενήκαν.
ΤΗΣ ΛΕΝΗΣ ΜΠΟΤΣΑΡΗ
Όλες οι καπετάνισσες από το Κακοσούλι
σκλαβώθηκαν οι ορφανές σκλαβώθηκαν οι μαύρες
κ’ η Λένη δεν σκλαβώθηκε η αδερφή του Νότη
μόν πήρε διπλά τα βουνά , διπλά τα κορφοβούνια
κι εφτά Τούρκοι την κυνηγάν όλο τσοχανταραίοι.
Τούρκοι για να μην παιδεύεστε μην έρχεστε σιμά μου
τι εγώ είμ’ η Λέν του Μπότσαρη, η αδελφή του Νότη
σέρνω φουσέκια στην ποδιά και βόλια στις μπαλάσκες.
Κόρη, για ρίξε τ’ άρματα, γλίτωσε τη ζωή σου.
Τι λέτε βρέ παλιότουρκοι και σείς παλιαρβανίτες.
Σαν άντρας εξεσπάθωσε και τρέχει προς τους Τούρκους,
τους τρείς τους επελέκησε τους άλλους κυνηγάει.
Το 1803, είναι η χρονιά της συντέλειας. Το Σούλι με τις τόσες θυσίες και τους ακόμη περισσότερους ηρωϊσμούς πέφτει. Το τραγούδι τώρα πια ένας θρήνος. Ένας Ηπειρώτικος θρήνος ένα μοιρολόι που μέσα στη λιτότητά του τα λέει όλα. Τον πόνο της καταστροφής. Την ανυποχώρητη κραυγή “Θάνατος ή λευτεριά”. Οι γυναίκες προτιμούν το Ζάλογγο, ο Σαμουήλ την ολοκαυτωματική ανατίναξη:

Έχει γεια καημένε κόσμε
έχει γεια γλυκιά ζωή
και συ δύστυχη πατρίδα
έχει γεια παντοτινή.
Στη στεριά δε ζει ψάρι
ούτε ανθός στην αμμουδιά
κι οι Σουλιώτισσες δε ζούνε
δίχως την ελευθεριά.
Σά να παν σε πανηγύρι
μ’ ανθισμένη πασχαλιά
μέσ’ τον Άδη κατεβαίνουν
με τραγούδια με χαρά.
Έχετε γεια βρυσούλες
λόγγοι, βουνά, ραχούλες.

Ένα πουλάκι ξέβγαινε ψηλά από το Σούλι
Παργιώτες το ρωτήσανε, Παργιώτες το ρωτάνε:
“Πουλάκι πούθεν έρχεσαι, πουλί μου που πηγαίνεις;”.
“Από το Σούλι έρχομαι και στη Φραγκιά πηγαίνω”.
“Πουλάκι πές μας τίποτε, κανά καλό μαντάτο”.
“Αχ τί μαντάτο να σας πω, τί να σας μολογήσω;
Πήραν το Σούλι πήρανε, πήραν τον Αβαρίκον
πήραν την Κιάφα την κακή, επήραν και το Κούγκι
κι έκαψαν τον Καλόγερο με τέσσερις νομάτους.
Άλλος ένας “λόγος στη Φραγκιά”, κι άλλη μια κώφευση στο μαρτύριο των Χριστιανών. Όχι όμως και σταματημό του αγώνα. Η υπόλοιπη Ελλάδα, η πατρίδα, είναι σκλαβωμένη, και πάντα μάχεται. Το Μεσολόγγι περιμένει κι οι Σουλιώτες, όσοι απέμειναν δεν μπορούν να επαναπαυθούν στο θρήνο. Σ’ ένα τραγούδι αρβανίτικο διαμαρτύρονται για απραξία: Αχ βρε Κίτσο Τζαβέλα / πως μας έκανες με καπέλα (Χάϊ βρέ Κίτσο Τζαβέλα / σέτσ νά μπέρε με καπέλα), όταν βρίσκονται στην Κέρκυρα. Σκορπίζονται στη νησιά στη στεριανή Ελλάδα και πολεμούν μέχρι το θάνατο. Συχνά τους βρίσκουμε στο πλάι, ή αρχηγούς άλλων αγωνιστών. Μα πιο πολύ και πιο συγκινητικά ίσως, στο Μεσολόγγι με το Μάρκο, να σκοτώνεται, το Νότη να θρηνεί.

http://892fm.blogspot.com/2010/12/16-1803.html