Τετρακόσια χρόνια από το κίνημα του Διονυσίου Φιλοσόφου

1611-2011, Τετρακόσια χρόνια από το κίνημα του Διονυσίου Φιλοσόφου

2011- ΕΤΟΣ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΤΟΥ ΦΙΛΟΣΟΦΟΥ
[Του Παναγιώτη Χρ. Τσαμάτου, Καθηγητή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων - Συγγραφέα]
Ιανουάριος 28/1/ 2011
Τo 2011 είναι μια επετειακή χρονιά ενός πολυσήμαντου ιστορικού γεγονότος, με ξεχωριστό ενδιαφέρον για την Ήπειρο. Φέτος συμπληρώνονται τετρακόσια ακριβώς χρόνια από το τελευταίο επαναστατικό κίνημα και το θάνατο του Διονυσίου του Φιλοσόφου, περισσότερο γνωστού ως Διονυσίου του Σκυλοσόφου.
Ο Διονύσιος γεννήθηκε το 1541 στην περιοχή της Παραμυθιάς. Νεαρός μόνασε στη μονή Αγίου Δημητρίου της Διχούνης, ένα μοναστήρι ανάμεσα στα χωριά Ραδοβίζι και Σενίκο, βόρεια της Παραμυθιάς. Ανήσυχο πνεύμα φεύγει για σπουδές στην Ιταλία, όπου στην Πάδοβα παρακολουθεί μαθήματα φιλοσοφίας και ιατρικής. Σ’ αυτές τις σπουδές του οφείλει το προσωνύμιο «Φιλόσοφος», που στη συνέχεια κακόβουλοι υβριστές και επικριτές του το μετάλλαξαν στο «Σκυλόσοφος». Μετά το πέρας των σπουδών του επιστρέφει στην Κωνσταντινούπολη και υπηρετεί σε διάφορες σημαντικές ιερατικές θέσεις στο Πατριαρχείο. Το 1591 χειροτονείται Αρχιεπίσκοπος Λαρίσης με ταυτόχρονη δικαιοδοσία Επισκόπου Τρίκκης. Από τη θέση αυτή ο Διονύσιος έρχεται σε επαφή με τοπικούς οπλαρχηγούς της ανατολικής Πίνδου και των Χασίων, που τους πείθει να επαναστατήσουν εναντίον των Τούρκων προσδοκώντας βοήθεια από τη δύση. Παράλληλα, ο ίδιος παύει να αποδίδει τους φόρους που όφειλε να συγκεντρώνει και να αποδίδει στον Σουλτάνο. Η αντίδραση των Τούρκων ήταν καίρια. Το κίνημα καταπνίγηκε άμεσα με οδυνηρές συνέπειες για τον χριστιανικό πληθυσμό της περιοχής. Μεταξύ των θυμάτων ο Επίσκοπος Καρδίτσας Σεραφείμ, που βρήκε φριχτό θάνατο. Ο Διονύσιος διέφυγε στη Δύση, όπου, πιστός στο όραμά του για επανάσταση, για αρκετά χρόνια προσπάθησε να πείσει ηγεμόνες της Δύσης και τον ίδιο τον Πάπα για συνδρομή στο εγχείρημά του. Γύρω στο 1609 επιστρέφει στην γενέτειρά του, την περιοχή της Παραμυθιάς και βρίσκει καταφύγιο ξανά στη Μονή του Διχουνίου. Έρχεται σε επαφή με τον αγροτικό κόσμο του κάμπου της Παραμυθιάς, που στέναζε τότε από τον οθωμανικό ζυγό και τους φόρους του Οσμάν-πασά των Ιωαννίνων. Με πρωτοπαλλήκαρα τον Nτεληγιώργο, τον Λάμπρο και τον Tσιρίπο, συγκροτεί ένα ιδιότυπο επαναστατικό σώμα από οχτακόσιους περίπου αγρότες, με το οποίο βαδίζει εναντίον των Ιωαννίνων. Φαίνεται ότι ο Διονύσιος κινήθηκε με αρκετή μυστικότητα, παρά το εύρος του εγχειρήματός του. Ο αιφνιδιασμός του Οσμάν πασά ήταν απόλυτος. Ο ίδιος διέφυγε την τελευταία στιγμή από το φλεγόμενο διοικητήριό του στην περιοχή της σημερινής Καλούτσιανης των Ιωαννίνων. Οι σπαχήδες του, με αρκετή καθυστέρηση συνειδητοποίησαν ότι απέναντί τους είχαν ένα σώμα ατάκτων οπλισμένο με πρωτόγονα όπλα και ελάχιστα αρκεβούζια. Οι χριστιανοί κάτοικοι του κάστρου, παρά τις υποσχέσεις τους προς τον Διονύσιο, έμειναν απαθείς και αδιάφοροι στις εκκλήσεις των επαναστατών να ανοίξουν τις πύλες του κάστρου. Αν συνέβαινε αυτό, η έκβαση του κινήματος του Διονύσιου θα ήταν ενδεχομένως πολύ διαφορετική. Μάλιστα, λίγο μετά, όπως σημειώνεται σε χρονικό της εποχής, «… ενωθέντες οι Ρωμαίοι του κάστρου με τους Τούρκους, επειδή και ήσαν λίγοι οι Τούρκοι, επολέμησαν μαζί τον κακο-Διονύσιον και τον εκαταχάλασαν κατά κράτος…». Γεγονός είναι πάντως ότι ο στρατός του Διονύσιου έμεινε εκτός του κάστρου, ανοχύρωτος και εύκολη βορά των σπαχήδων του Οσμάν πασά. Όσοι γλίτωσαν από τη σφαγή κατέφυγαν κυνηγημένοι και εξαθλιωμένοι στον ορεινό όγκο της Πίνδου, μακριά από τα Γιάννινα. Υπάρχουν χωριά, όπως το Λέχοβο της Καστοριάς, που η παράδοση τα θέλει να έχουν τις ρίζες τους σε εποικισμό της περιοχής τους από τους κυνηγημένους επαναστάτες του Διονύσιου.
Το αποτέλεσμα ήταν οδυνηρό για τους χριστιανικούς πληθυσμούς της Ηπείρου και ιδιαίτερα των Ιωαννίνων και της Παραμυθιάς. Οι χριστιανοί των Ιωαννίνων έχασαν όλα τα προνόμια που είχαν, ως τότε, από το «Ορισμό του Σινάν-Πασά». Εκδιώχτηκαν από το κάστρο και, όπως αναφέρει το χρονικό «…απωσθέντες έχτισαν έξω οικίας μικράς και έζων ταπεινά και καταφρονεμένα.» Ο χρονικογράφος είναι φανερό ότι αναφέρεται με τον τρόπο αυτό στη γένεση της γιαννιώτικης χριστιανικής συνοικίας «Σιαράβα», έξω από το κάστρο.
Όσοι χριστιανοί της επαρχίας της Παραμυθιάς, και ιδιαίτερα της πεδινής περιοχής, γλίτωσαν το θάνατο από τη πρώτα σκληρά αντίποινα του Οσμάν-πασά, εξισλαμίστηκαν με τη βία. Ήταν η εποχή που πολλοί πρόσφυγες του κάμπου κατέφυγαν στα βουνά της Παραμυθιάς και του Σουλίου. Οι απόγονοι αυτών των προσφύγων έχουν σημαντικό μερίδιο αργότερα στους αγώνες των Σουλιωτών κατά του Αλή-πασά. Ακόμη, πολλοί από τους εξισλαμισθέντες τότε χριστιανούς της περιοχής κράτησαν τα επώνυμά τους, με αποτέλεσμα πολλοί μουσουλμάνοι της Θεσπρωτίας (ανάμεσά τους πολλοί και από τους λεγόμενους Τσάμηδες) να έχουν επώνυμα δηλωτικά της πρώην χριστιανικής τους ταυτότητας. Ακόμη, δεν ήταν σπάνιο το φαινόμενο της ύπαρξης εξ αίματος συγγενικής σχέσης μεταξύ μουσουλμανικών και χριστιανικών οικογενειών. Τέλος, καταστράφηκε η μονή Διχουνίου, στην οποία μόναζε και χρησιμοποίησε ως στρατηγείο του ο Διονύσιος.
Η αποτίμηση του κινήματός του και η προσωπικότητα του Διονύσιου βρέθηκαν από νωρίς στην πρέσα της μέγγενης δύο ιστορικά αντίθετων αντιλήψεων. Οι αντιλήψεις αυτές τροφοδοτούσαν τις δυο μεγάλες παρατάξεις των «ενωτικών» και των «ανθενωτικών» αντίστοιχα, που δίχαζαν για αιώνες την ορθόδοξη εκκλησία. Η παράταξη των ενωτικών, όπου ανήκε ο Διονύσιος, πρέσβευε την συμμαχία με την Δύση και τον Πάπα για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού. Αντίθετα, η παράταξη των ανθενωτικών (στην οποία ανήκε ο Κοσμάς ο Αιτωλός), θεωρούσε την οθωμανική κατοχή ως τιμωρία και θέλημα θεού και παρέπεμπε την υπόθεση της ανεξαρτησίας σε πιο εύθετους καιρούς.
Οι συμφορές που είχαν ως αποτέλεσμα τα αποτυχημένα κινήματα του Διονύσιου για τους χριστιανούς, κυρίως των περιοχών που αυτά έλαβαν χώρα, είναι ο σημαντικότερος λόγος που ο Διονύσιος αντιμετωπίστηκε από τους σύγχρονούς του και από την παράδοση που δημιουργήθηκε στον απόηχο των γεγονότων αυτών, ως ο κύριος υπαίτιος αυτών των συμφορών
Το ερώτημα είναι διαχρονικό, σκληρό και πάντοτε επίκαιρο σε περιπτώσεις κατοχής, όπου ο δυνάστης αντιμετωπίζει τις αντιστασιακές-επαναστατικές πράξεις με το απάνθρωπο μέτρο της συλλογικής ευθύνης. Αυτό συνέβη και στην ιστορικά πρόσφατη περίοδο της Ναζιστικής κατοχής. Το μέτρο των αντιποίνων στα πλαίσια της συλλογικής ευθύνης καταφέρνει να βάζει στην ίδια ανήθικη ζυγαριά τις πράξεις αντίστασης με τα εγκληματικά αντίποινα του κατακτητή. Στα πλαίσια ενός τέτοιου «ζυγίσματος», σπάνια η υστεροφημία ενός ιστορικού προσώπου δεινοπάθησε τόσο πολύ, όσο αυτή του Διονυσίου του Φιλοσόφου. Και μόνο το γεγονός ότι, ακόμη και σήμερα, για τους περισσότερους είναι γνωστός ως «Σκυλόσοφος», αρκεί για να καταδειχτεί η σκληρότητα της ιστορικής μνήμης στο πρόσωπό του. Βασικός συντελεστής της προσπάθειας δυσφήμησης του Διονυσίου είναι ο κληρικός Μάξιμος ο Πελοποννήσιος. Ο «στηλιτευτικός λόγος» του Μάξιμου είναι ένα ιστορικό ντοκουμέντο και ταυτόχρονα ένα μνημείο εμπάθειας. Μια εμπεριστατωμένη ανάλυση του στηλιτευτικού λόγου και των προθέσεων του Μαξίμου γίνεται στο άρθρο του Αθηναγόρα, επισκόπου Παραμυθίας και Φιλιατών, ενός λογίου με μεγάλο πνευματικό ανάστημα που τίμησε τον αρχιερατικό θρόνο της Μητρόπολης Παραμυθιάς την περίοδο 1925-1932.
Σήμερα τετρακόσια χρόνια μετά, η αποτίμηση είναι σίγουρα πολύ διαφορετική. Στη συνείδηση του ελληνισμού ο Διονύσιος είναι μια από τις σημαντικότερες μορφές που προηγήθηκαν της επανάστασης του 1821 και που συνετέλεσε τα μέγιστα στην αφύπνιση και εγρήγορση του φρονήματος και της ελπίδας των ραγιάδων, για την αποτίναξη της Οθωμανικής κατοχής στον ελλαδικό χώρο. Παρόλα αυτά όμως, η εικόνα του Διονυσίου, ως ενός παράφορου και μάλλον αφελούς επαναστάτη που μάζεψε ένα πλήθος ρακένδυτων και πεινασμένων χριστιανών για να καταλάβει τα Γιάννενα και να καταλύσει τη Οθωμανική εξουσία, δεν είναι συμβατή ούτε με την παιδεία του, ούτε με την ηλικία του, ούτε με την επίγνωση, που είναι βέβαιο ότι είχε, των πολιτικών συνθηκών της εποχής, τόσο στην πατρίδα του όσο και την Ευρώπη. Είναι βέβαιο ότι η ιστορική έρευνα κυρίως σε δυτικά αρχεία, που θα μπορούσαν να δώσουν πληροφορίες για τις επαφές του Διονυσίου με το Βατικανό και την Ισπανική αυλή, θα ρίξει φως και στα γεγονότα της εποχής αλλά και στην προσωπικότητα του επαναστάτη Δεσπότη.
Είναι καιρός η εικόνα του Διονύσιου να μπει σε ένα σωστό, δίκαιο και απενοχοποιημένο βάθρο. Τα Γιάνννενα, και πιο πολύ η γενέτειρά του η Παραμυθιά, έχουν χρέος να συμβάλλουν στην προσπάθεια αυτή. Το 2011 ας αφιερωθεί στη μνήμη του και στην προσπάθεια ανάδειξης του βίου και της επαναστατικής του πολιτείας στις σωστές ιστορικές τους διαστάσεις.
http://glousta.blogspot.com/2011/03/1611-2011.html