Η εκπαίδευση των Εβραιογιαννιωτών και τα σχολεία τους στην πόλη των Ιωαννίνων

ΕΡΕΥΝΑ
H εκπαίδευση των Εβραιογιαννιωτών και τα σχολεία τους στην πόλη των Ιωαννίνων

Πριν υπεισέλθω στο θέμα της εκπαίδευσης των Ρωμανιωτών Εβραίων των Γιαννίνων, θα παραθέσω, σαν εισαγωγή, λίγα στοιχεία για την άλλοτε ανθηρή κι ευημερούσα εβραϊκή παροικία της πόλης μας.
Η πρώτη ελληνίζουσα εβραϊκή παροικία των Γιαννίνων δημιουργήθηκε τον 9ο αι. μ. Χριστόν από πρόσφυγες και μετανάστες, που έφτασαν κατά καιρούς, από χώρες που κατέκτησε ο Μέγας Αλέξανδρος, ήρθαν σε επικοινωνία με τους αρχαίους Έλληνες, γνώρισαν την ελληνική παιδεία, τον ελληνικό πολιτισμό κι έμαθαν την ελληνική γλώσσα.
Η Ισραηλιτική Κοινότητα Ιωαννίνων είναι ιστορική και ίσως η αρχαιότερη κοινότητα του ελλαδικού χώρου, η οποία αποτέλεσε τη βάση ύπαρξης και ανάπτυξης του Ρωμανιώτικου εβραϊσμού.
Ρωμανιώτης είναι ο κάτοικος της Ρωμανίας δηλ. του Ανατολικού Ρωμαϊκού (Βυζαντινού) κράτους που απεκαλείτο Ρωμαίος και με τον καιρό λεγόταν Ρωμιός.
Ο όρος Ρωμαίοι, κατά τον δημ. χωματιανό Αρχιεπίσκοπο Αχρίδας επί Δεσποτάτου της Ηπείρου, αναφέρεται μόνο στους Βυζαντινούς. Το εθνικό όνομα Ρωμαίοι ήταν τότε το καθιερωμένο για τους κατοίκους του Βυζαντινού κράτους.
Στα χρόνια του Βυζαντίου η Ισραηλιτική Κοινότητα Ιωαννίνων ήταν υπολογίσιμη σε αριθμό κατοίκων και γι’ αυτό το λόγο ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Παλαιολόγος ο Β’ στα προνόμια που παραχώρησε στους «Καστρινούς» το 1319 με χρυσόβουλο, συμπεριέλαβε και τους Ιουδαίους της πόλης μας δηλ. να απολαμβάνουν κι αυτοί την «ιδίαν ελευθερίαν και ανενοχλησίαν κατά τους λοιπούς εποίκους αυτής». Τους παραχώρησε ισοπολιτεία, ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις με τους ντόπιους κατοίκους.
Η πορεία της Ρωμανιώτικης Εβραϊκής Κοινότητας στην πόλη μας υπερβαίνει τη χιλιετηρίδα.
Ο εβραϊκός πληθυσμός των Γιαννίνων κυμαινόταν κατά καιρούς από 4.500 μέχρι 2.000 κατοίκους.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ
Την εκπαίδευση των Ισραηλιτοπαίδων θα μπορούσαμε να τη χωρίσουμε σε τρεις περιόδους χωρίς βέβαια να υπάρχει ακριβής διαχωριστικής γραμμή: α) Στην περίοδο της τουρκοκρατίας, β) στην περίοδο ίδρυσης της Alliance και γ) την περίοδο μετά την εξόντωση των 1850 συμπολιτών μας Εβραίων στα ναζιστικά στρατόπεδα.
Για την πρώτη περίοδο πληροφορούμαστε τα εξής από τον καθηγητή Γ. Οικονόμου: «Τα παιδιά των Ισραηλιτών των Ιωαννίνων, τα αρσενικά ως το 1872 πήγαιναν στα σχολεία των δύο Συναγωγών των να μάθουν λίγη Μωσαϊκή γλώσσα για καθαρά λειτουργικούς σκοπούς. Μερικά πήγαιναν στα ελληνικά σχολεία και τα μεγαλύτερα στη Ζωσιμαία Σχολή. Μερικοί Ισραηλίτες επιθυμώντας να δώσουν ανώτερη μόρφωση στα κορίτσια τους, τα έστελναν και στις ανώτερες τάξεις του ελληνικού σχολείου, του Α’ Ελισαβέτειου Παρθεναγωγείου Ιωαννίνων και μετά την απελευθέρωση στην «Αστικη Σχολή Θηλέων Ιωαννίνων»,, όπως και στο Γυμνάσιο Θηλέων, μετά την ίδρυσή του στα 1931-32». (Βλ. «Ιστορία των Τριών Ελισαβέτειων Παρθεναγωγείων» του Γ. Οικονόμου).
»Το 1872 ιδρύεται στα Ιωάννινα η Ισραηλιτική Εκπαιδευτική Εταιρεία «Χεβράθ Ταλμούδ Τορά» δηλ. διδασκαλία του Νόμου, της οποίας σκοπός ήταν η προαγωγή των σχολείων (δηλ. των συναγωγών) κατά πρώτον εις την ιεράν των γλώσσαν και κατά δεύτερον εις τας ξένας (ελληνικά και ολίγα τουρκικά)». Κατά τον Ραφ. Α. Φρεζή η θρησκευτική σχολή «Ταλμούδ Τορά» λειτούργησε το 1875. Διατηρήθηκε και μετά την 21/2/1913.
Το καταστατικό της αποτελούνταν από 40 άρθρα, ήταν τυπωμένο στη Βιέννη το 1873 και υπογράφεται από 10μελή Εφορεία (βλ. Στ. Μπέτη – Ηπειρωτικά Χρονικά τ. 26 του 1984 σελ. 238).
Μια αξιοπρόσεκτη πληροφορία μας δίνει η κ. Μάρθα Παπαδοπούλου (βλ. Ηπειρωτικά Γράμματα – Οκτ. 2007), όπου αναφέρεται ότι: «Οι Ισραηλίτες φοιτούσαν στη Ζωσιμαία Σχολή, όταν τα Γιάννινα ήταν αναπτυσσόμενο εμπορικό κέντρο και κυρίως τα έτη 1899-1903. Μείωση στη Ζωσιμαία παρατηρήθηκε με την ίδρυση της Alliance το 1904, που στην αρχή δέχτηκε μόνο αγόρια και μετά τα 2 έτη έγιναν δεκτά και τα κορίτσια. Διδάσκονταν Γαλλικά, Εβραϊκά και Ελληνικά».
Κατά τον δάσκαλο Κ. Παπαγεωργίου στα Γιάννινα του 1899 λειτουργούσε Ισραηλιτικό σχολείο με έξι τάξεις και ισάριθμους δασκάλους κοντά στην έξω Συναγωγή, συντηρούμενο από προσφορές Εβραίων ευεργετών όπως την Κοφίνα, Ραμπαχάρα κ.ά. (Βλ. Κώστα Α. Παπαγεωργίου - «Η παιδεία στην Ήπειρο (1204-1950) Κέρκυρα 1950). Τα Ισραηλιτόπουλα φοιτούσαν στην Καπλάνειο Σχολή, στην ίδια οδό (Αραβαντινού) και στο Ισραηλιτικό Αρρεναγωγείο, που ιδρύθη στο μεταξύ (τέλος 18ου αιώνα).
Το 1903 η «Αγουντάθ Αχίμ», δηλ. η Εκπαιδευτική Αδελφότητα, ιδρύει στα Γιάννινα το πρώτο Παρθεναγωγείο, όπου και στα δύο διδάσκεται η ελληνική γλώσσα.
Κατά τον Ραφ. Α. Φρεζή η «Αγουντάθ Αχίμ» σχηματίστηκε από το γιατρό Ζακ Λεβή (επικεφαλής) και τους Μποχωράκη Λεβή, Αβραάμ Λεβή και Ισραέλ Κοφίνα.
Εκτός από τον παραπάνω σύλλογο άνοιξαν και ένα σχολείο θηλέων, στο οποίο φοίτησαν 150 μαθήτριες. (Πιθανώς να είναι το ίδιο σχολείο που αναφέρει και ο Γ. Οικονόμου με 156 μαθήτριες για τα έτη από 1881-1901).

ΤΕΣΣΕΡΑ ΣΧΟΛΕΙΑ
Σε όλο το βιλαέτι Ιωαννίνων μέχρι την απελευθέρωση από τον Οθωμ. ζυγό, υπήρχαν συνολικά τέσσερα σχολεία και λειτουργούσαν όλα στην πόλη των Γιαννίνων, μαρτυρείται δε ότι απ’ αυτά προφανώς το ένα ήταν η σχολή της Alliance και ένα δεύτερο παρθεναγωγείο. Τέσσερα εβραϊκά σχολεία μαρτυρεί και ο Giovani Amadore Virgilli. Σ’ αυτά υπηρετούσαν 17 δάσκαλοι και οι μαθητές ανέρχονταν σε 510.

Η ΣΧΟΛΗ ALLIANCE
Η ίδια ομάδα παίρνοντας θάρρος από την προσέλευση και την πρόοδο των μαθητών, αποτάθηκε στα κεντρικά της Alliance Israelite Universille στο Παρίσι, ζητώντας να λειτουργήσει μια σχολή της στα Γιάννινα. Το αίτημα έγινε δεκτό και στάλθηκε από το Παρίσι το ζεύγος Ηλία Καρμόνα, για να διδάξουν τη γαλλική γλώσσα (1903-1904). Στεγαζόταν στο κτίριο της θρησκευτικής σχολής «Ταλμούδ Τορά». Κατά τη Νιν. Μάτσα η Θρησκ. Σχολή «Ταλμούδ Τορά» αντικαταστάθηκε από την Alliance.
Για δύο περίπου χρόνια υπήρχε μια αδιαφορία των μαθητών που φοιτούσαν στην «Ταλμούδ Τορά», να εγγραφούν στη σχολή της Alliance και να ενταχθούν στο νέο εκπαιδευτικό σύστημα. Παρά το γεγονός αυτό το 1905 – σύμφωνα με τα στοιχεία της Σχολής – αναφέρονται 400 μαθητές και 152 μαθήτριες. Τον ίδιο χρόνο δημιουργήθηκαν τάξεις επαγγελματικής κατεύθυνσης για τα αγόρια ήτοι μαραγκών, σιδηρουργών, ωρολογοποιών, μηχανικών και αμαξοποιών.
Ο Δ/ντής διοριζόταν πάντα από το Παρίσι. Η καλή φήμη της Σχολής απλώθηκε γρήγορα και χρόνο με το χρόνο οι μαθητές αυξάνονταν συνέχεια. Στο διάστημα 1905-1910 φοίτησαν περισσότεροι από 4.500 μαθητές, δείγμα της πολυπληθούς εβραϊκής Κοινότητας την εποχή εκείνη. Το ζεύγος Καρμόνα στο μεταξύ αντικατέστησε το ζεύγος Λαχανά.
To 1911-1913 αποφοίτησαν 936 μαθητές. Παρατηρήθηκε ελάττωση του αριθμού των μαθητών λόγω των βαλκανικών πολέμων. Αυτή την περίοδο παρατηρείται μετανάστευση πολλών οικογενειών Εβραιογιαννιωτών κυρίως προς την Αμερική, όπου ίδρυσαν Γιαννιώτικη Συναγωγή.
Την ταραχώδη αυτή εποχή η κεντρική Alliance δεν μπορούσε να χρηματοδοτήσει το σχολείο. Έπειτα από μεσολάβηση του τότε διευθυντή ο Μποχωράκης Λεβή έκανε μια γενναιόδωρη προσφορά με τέτοιο τρόπο, ώστε οι 212 μαθητές, που φοιτούσαν τότε, να συνεχίσουν τις σπουδές τους.
Με τον καιρό οι δυσκολίες ξεπεράστηκαν και το 1915 λειτουργούσαν 8 τάξεις (δημοτικό και σχολαρχείο) με ωράριο διδ/λίας 8-1 το πρωί και 1-6 το απόγευμα, με μια μικρή μεσημεριανή διακοπή για το γεύμα. Η σχολή πρόσφερε καθημερινά στους φτωχούς μαθητές φαγητό, ενώ κατά τις περιόδους των εβραϊκών εορτών μοίραζε σχολικό υλικό και ιματισμό. Το πρόγραμμα περιελάμβανε διδασκαλία της Εβραϊκής και Ελληνικής γλώσσας με ιδιαίτερη έμφαση στη Γαλλική, στην οποία διδάσκονταν η Γαλλική ιστορία και λογοτεχνία.
Στις 6 Ιουλίου 1915 έγινε η σχολική γιορτή απονομής βραβείων στην εβραϊκή σχολή Alliance, η οποία λειτούργησε μέχρι τον πόλεμο του 1940. Τίμησαν τη γιορτή πολλοί επίσημοι, ανάμεσά τους οι πρόξενοι Γαλλίας και Τουρκίας.
Το 1919 στη σχολή στεγάζονταν στρατώνες, επειδή οι στρατώνες κάηκαν, γι’ αυτό τα μαθήματα γίνονταν στη Συναγωγή.Παρά τις αντίξοες συνθήκες που παρουσιάστηκαν κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο λόγω έλλειψης οικονομικών πόρων η σχολή συνέχισε να λειτουργεί.
Το 1919 προσλήφθηκε στην Alliance ως δάσκαλος της γαλλικής γλώσσας ο Ιωσήφ Καπούλιας, ο γνωστός μετέπειτα Ελληνοεβραίος ποιητής Γιωσέφ Ελιγιά, ο οποίος ήταν απόφοιτος της σχολής.
Αξίζει να αναφερθεί ότι στην Alliance, σύμφωνα με τις εφημερίδες της εποχής, γίνονταν πολλές κι αξιόλογες εκδηλώσεις.
Το 1928 το σχολείο τέθηκε υπό την εποπτεία του Υπουργείου Παιδείας και η ελληνική κυβέρνηση αναγνώρισε τη σχολή, η οποία τότε έδινε έμφαση στην ελληνική γλώσσα. Διόρισε μάλιστα και Έλληνες δασκάλους, ενώ στα προηγούμενα χρόνια οι διδάσκοντες πληρώνονταν από επιχορηγήσεις της Alliance Παρισίων σαν παράρτημα που ήταν.

ΕΛΛΗΝΕΣ ΔΑΣΚΑΛΟΙ
Από εκθέσεις επιθεωρητών του 1930 και 1937 τις οποίες μου παραχώρησε ο ιστοριοδίφης και συγγραφέας Πάνος Τζιόβας, μαθαίνουμε ότι δάσκαλοι Έλληνες που δίδαξαν αυτές τις περιόδους στο εξατάξιο μικτό με εγγραφέντες μαθητές 316 (έπειτα από συγχώνευση του τριταξίου θηλέων) ήταν οι δασκάλες Ζαφειρίδου Ασπασία, πτυχιούχος Αρσακείου, η Λαμπάτου Ελένη, πτυχιούχος του τριταξίου Διδασκαλείου ιωαννίνων, ο δάσκαλος Αδάμ Παρθενίου, υποδιδασκαλείου Μοναστηρίου εκ Β. Ηπείρου, ο δάσκαλος Σάκος Ιωάννης, πτυχιούχος διδ/λείου Αθηνών, η δασκάλα Τσακαλώτου Αθηνά πτυχιούχος Αρσακείου Αθηνών, εκ Πρεβέζης και ο δάσκαλος Παπάς Βασίλειος πτυχιούχος τριταξίου διδ/λείου Ιωαννίνων, μετεκπαιδευθείς στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Σε έκθεση της 3ης Ιουνίου 1937 επιθεωρήθηκαν η Αθηνά Τσακαλώτου, η Αντιγόνη Τσαφύλη εξ Ιωαννίνων απόφοιτος Ελισαβετείου Παρθεναγωγείου Ιωαννίνων, με μετεκπαίδευση στο μονοτάξιο τμήμα του διδ/λείου Ιωαννίνων, ο δάσκαλος Νικόλαος Σαράτσης εξ Ιωαννίνων, απόφοιτος Μονοταξίου διδ/λείου Ιωαννίνων, ο δάσκαλος Ευάγγελος Ζαγόρος, εξ Ιωαννίνων, απόφοιτος Μαρασλείου Διδασκαλείου, πτυχιούχος Φιλοσοφικής Σχολής Παν/μίου Αθηνών για τον οποίο ιδιαίτερα ο Επιθεωρητής γράφει πολλά ευμενή σχόλια για το διδασκαλικό του έργο και την αφοσίωσή του σ’ αυτό.
Το 1932 τη διεύθυνση του σχολείου ανέλαβε το ζεύγος Μορδεχάι Πιτσιών και από τότε πέρασε στην ευθύνη της Κοινότητας, καθόσον η κυβέρνηση ήταν αντίθετη με την ξενόγλωσση διδασκαλία και η Alliance θεωρούνταν «ξένο σχολείο».
Δάσκαλοι που δίδαξαν κατά το έτος 1939, όπως μου αφηγήθηκε ο αείμνηστος Έμπης Σβώλης, ήταν ο Νικ. Σαράτσης (Ελληνικών), ο Αχάμ Μπενσιών (εβραιοδιδάσκαλος), ο Αδάμ Παρθενίου (Ελληνικών), ο Μωυσής Μάτσας (Γαλλικών), ο Παπάς Βασίλειος (Ελληνικών).
Βέβαια εκτός αυτών των παλαιών Ελλήνων δασκάλων έχουμε σκόρπιες προφορικές πληροφορίες και για άλλες δασκάλες όπως την Ελένη Μέλη, την Ερικέτη Βασ. Κραψίτη και τη μητέρα του Κων/νου Φράγκου, καθηγητή Παν/μίου Θεσσαλονίκης.
Εκτός των Ισραηλιτοπαίδων φοιτούσαν στην Alliance, για την εκμάθηση των Γαλλικών, όπως θα θυμούνται οι παλιότεροι και πολλά παιδιά χριστιανικών οικογενειών.
Το σχολείο συνέχισε τη λειτουργία του σαν Κοινοτικό μέχρι το 1940 με 301 μαθητές.
Στην περίοδο της Χιτλερικής Κατοχής (1941-44) συνεχίστηκε η διδ/λία των Εβραϊκών από το ραββίνο – δάσκαλο Μπενσιών Κοέν (ίσως είναι ο ίδιος που μου αφηγήθηκε ο Ε. Σβώλης), ο οποίος παρέμεινε στη θέση του μέχρι την 25η Μαρτίου 1944, ημέρα της εξόντωσης του 91% του πληθυσμού της Εβραϊκής Κοινότητας Ιωαννίνων.
Αξίζει να αναφερθεί ότι προπολεμικά Ισραηλιτών παιδιά εκτός από τη Ζωσιμαία, αποφοίτησαν κατά τα έτη 1927-1928 και 1928-1929 από τη Δημόσια Εμπορική Σχολή Ηπείρου (έξι τον αριθμό) (βλ. «Ηπειρωτικά Χρονικά» 2002 – άρθρο Μαρίας Παπαδάκη).

Η ΤΡΙΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
Κατά την τρίτη περίοδο τα παιδιά όσων επέζησαν του Ολοκαυτώματος φοιτούσαν στα κοντινά τους δημοτικά σχολεία όπως στο 9ο Δημοτικό Σχολείο, και στην Καπλάνειο κυρίως.
Στις 31/12/1946 το λειτουργούν 4/τάξιο Ισραηλιτικό δημ. σχολείο επί της οδού Γιωσέφ Ελιγιά (παραπλεύρως της έξω Συναγωγής) μετονομάστηκε σε 9ον τετρατάξιον δημοτικόν σχολείον Ιωαννίνων, εκπαιδευτικής περιφερείας Ζαγορίου – Μετσόβου.
Κατά τα μέσα του 1950 (;) η Ισραηλιτική Κοινότητα των Ιωαννίνων κατάφερε να ιδρύσει αμιγώς Εβραϊκό Σχολείο (3/θέσιο και Νηπιαγωγείο όπως με πληροφόρησαν) στο τέλος της οδού Κουντουριώτη.
Στην αρχή και για λίγο χρονικό διάστημα διευθύντρια ήταν (κατά τη δασκάλα Λίτσα Σακελλαρίου) η κ. Μουντάκη. Έπειτα διευθυντής ανέλαβε ο Λεωνίδας Τσαούσης.
Σ’ αυτό το σχολείο υπηρέτησαν οι αδιόριστες δασκάλες που τις πλήρωνε η Ισραηλιτική Κοινότητα: Βαρβάρα Γιακουμή (1957-58) και Ελένη Βλάχου (1959-60) στις τάξεις Α’ και Β’ με 8 μαθητές.
Το Σάββατο δίδασκε την εβραϊκή γλώσσα ο αείμνηστος φιλόλογος Ιωσήφ Μάτσας, ο γνωστός έμπορος υαλικών.
Στη συνέχεια υπηρέτησαν η Λίτσα Σακελλαρίου (1959-60) στις τάξεις Α’ και Β’, η οποία με πληροφόρησε ότι πρόεδρος της Ισραηλ. Κοινότητας τότε ήταν ο Ιωσήφ Κοέν και γραμματέας η Ρόζα Λεβή. Έπειτα υπηρέτησε η Παναγιώτα Παπαδοπούλου στις Α’ και Β’ τάξεις με 12-13 μαθητές.
Το 1962 υπηρέτησε για λίγους μήνες η Ελένη Σιάχαλου. Σιγά-σιγά οι μαθητές του σχολείου αυτού λιγόστεψαν μέχρι που έγινε μονοθέσιο με μόνο δάσκαλο – δ/ντή το Λεωνίδα Τσαούση.
Το νηπιαγωγείο των Ισραηλιτοπαίδων ήταν ιδιωτικό και είχε τον τίτλο «ΙΔΙΩΤΙΚΟΝ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟΝ – ΠΑΙΔΙΚΗ ΧΑΡΑ». Οι νηπιαγωγοί που δίδασκαν, προσλαμβάνονταν σαν Κοινοτικές και ήταν προσωρινές. Σ’ αυτό υπηρέτησαν η Τέπη Μουσαφίρη και μετά από αυτήν η Λίτσα Βακάλη το 1955 από το Σεπτέμβριο μέχρι το Δεκέμβριο, κατά τη μαρτυρία της ίδιας.
Σε επιστολή που μου έστειλε ο αείμνηστος Σαμουήλ Βραχωρίτης, μαθητής αυτού του σχολείου, μεταξύ των άλλων γράφει για τον Λεων. Τσαούση τα πιο θερμά λόγια και ότι «αποτελεί μια από τις πιο ζεστές αναμνήσεις των παιδικών μας χρόνων». Όσο για τον αριθμό των μαθητών μού έκανε γνωστό ότι ποτέ δεν ξεπέρασε τους 25.
Το σχολείο αυτό επί της οδού Κουντουριώτη πρέπει να έκλεισε το 1965 (;) και οι λίγοι μαθητές που υπήρχαν φοιτούσαν στα άλλα σχολεία της πόλης.
* * *
Συνοψίζοντας θα λέγαμε ότι τα παραπάνω στοιχεία μας δίνουν μια επαρκή εικόνα για την παιδεία των Εβραίων στα Γιάννινα, από την περίοδο της Τουρκοκρατίας μέχρι τον περασμένο αιώνα, η οποία όμως με το πέρασμα των χρόνων συνάντησε πολλαπλές δυσκολίες και προβλήματα, κάποια από τα οποία αντιμετωπίστηκαν σε έναν ικανοποιητικό βαθμό
http://www.proinoslogos.gr/component/content/article/35/6990