Το ιστορικό υπόβαθρο της Κρίσης στην Ουκρανία
Στη δεκαετία του ’90, στην Οδησσό, όταν παντού έβλεπες ουκρανικές σημαίες
και άκουγες για το ουκρανικό παρελθόν της πόλης, μια ηλικιωμένα κυρία, ελληνίδα
της Οδησσού, μου έλεγε: “Από που έως που αυτή η πόλη είναι ουκρανική; Εδώ
ζούσαν και ζουν Ρώσοι, Εβραίοι και Έλληνες”. Η Οδησσός ήταν μια αυτοκρατορική
πόλη που ιδρύθηκε από την Αικατερίνη το 1794, δυο χρόνια μετά την εκδίωξη των
Τούρκων και την ήττα των Τατάρων. Αυτοκρατορικές πόλεις ήταν επίσης η
Σεβαστούπολη και η Συμφερούπολη, τα μεγάλα κέντρα της Κριμαίας, ιδρυμένες
εκείνη την εποχή και με πρόσκληση εποικισμού προς ελληνικούς πληθυσμούς. Πώς
λοιπόν η Οδησσός και η Κριμαία, βρέθηκαν στην Ουκρανία;
Η διάλυση της ΕΣΣΔ μετά το 91 δεν ακολούθησε εθνικές διαφοροποιήσεις, αλλά
τα διοικητικά σύνορα εντός της παλιάς ΕΣΣΔ, στα οποία οι εθνότητες ήταν
αναμεμειγμένες σκόπιμα ώστε να μην δημιουργήσουν εστίες εξουσίας. Από εθνολογική
άποψη η παλιά ΕΣΣΔ ήταν ένα σύνθετο και πολύπλοκο διοικητικό σύστημα ισορροπιών
και αλληλοεξουδετερώσεων. Γι αυτό είναι παρακινδυνευμένο να απολυτοποιούνται τα
εθνικά τα σύνορα που προέκυψαν το 1991.Η Ουκρανία είναι μια τέτοια βαθειά
διαιρεμένη χώρα ανάμεσα στην ανατολή (όπου ζουν κυρίως Ρώσοι Ουκρανοι και
ορθόδοξοι) και στη δύση (κυρίως γαλικιανοί, ρουθηνοί καθολικοι και ουνίτες).
Υπάρχει επίσης εθνολογική διαφοροποίηση ανάμεσα στις πόλεις και στα χωριά. Η
βαθειά διαιρετική γραμμή που εμφανιζόταν σε όλες τις εκλογές ανάμεσα σε
ανατολική και δυτική Ουκρανία, εκφράζει ιστορικές διαφοροποιήσεις ως προς την
ιστορία των περιοχών αυτών. Οι δυτικές περιοχές έγιναν θέατρα πολέμων και
κυριαρχιών ανάμεσα στους Πολωνούς, Λιθουανούς, Αυστριακούς από την μια μερια, και
Ρώσους από την άλλη, και τα σύνορα δεν ακολουθούν εθνολογικά κριτήρια ούτε προς
τα δυτικά, ούτε προς τα ανατολικά.
Εκφράζει όμως και το μεγάλο τραύμα του Ουκρανικού λιμού στη δεκαετία του
1930 στην οποία η ανατολική Ουκρανία σπάρθηκε με τα κόκκαλα εκατομμυρίων
αγροτών (oι υπολογισμοί, δύσκολοι και πολιτικά εμπρόθετοι, κυμαίνονται από 2.8
έως 7.5 εκατομμύρια). Ο λιμός αυτό αποτέλεσμα του αποκλεισμου του νεαρου
Σοβιετικου κρατους. Οι δυτικοι Γαλικιανοι όμως, οντας καθολικοι, και μετα από
τοσους αιωνες κατω από την καταπιεση των Πολωνων, ειχαν διαφοροποιηθει
ψυχολογικα πλεον σαν εθνος από τους Ουκρανους. Σε αυτό φταιει και ο Λενιν, που
στα 1918 υπεγραψε την συμφωνια του Μπρεστ Λιφκοβ, οπου παραχωρουσε την Δυτικη
Ουκρανια στην Πολωνια και Αυστροουγγαρια, για να τερματιστει ο πολεμος με την
Γερμανια, να τερματιστει για την Σοβιετικη Ενωση ο Α Παγκοσμιος Πολεμος, και να
γλιτωσει το νεαρο Σοβιετικο κρατος. Αυτή η προδοσια ουσιαστικα όμως εμεινε
χαραγμενη πλεον στα μυαλα των Γαλικιανων Δυτικοουκρανων. Ανεπτυξαν αισθηματα
ξεχωριστου εθνους, τα οποια υποδαυλιζονταν και από το γεγονος ότι ηταν
καθολικοι. Ο Σταλιν βεβαια το 1940 ξανακατελαβε τα εδαφη, με την συμφωνια
Μολοτωφ – Ριμπεντροπ. Αλλα πλεον οι Γαλικιανοι ειχαν γινει φασιστες, κυριαρχο
ρευμα τοτε στην Ευρωπη. Αυτά όλα ξεδιπλώθηκαν με την εκτεταμένη και μαζική
συμμαχία των ουκρανών φασιστών με τους Ναζί, στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο,
τόσο απέναντι στους Ρώσους και την Σοβιετικη Ενωση όσο κυρίως με την ενεργό
συμμετοχή στην εξόντωση των Εβραίων. Στην Ουκρανία ζούσαν μεγάλες εβραϊκές
κοινότητες. Σύμβολο αυτών των σφαγών είναι το Μπάμπι γιαρ, όπου σε μια μόνη
μέρα εκτελέστηκαν 30.000 εβραίοι, αναγκασμένοι να ξαπλώνουν διαδοχικά πάνω στα
προηγούμενα πτώματα γυμνοί, για να διευκολυνθεί η ταφή τόσων πτωμάτων. Οι Γαλικιανοι
Δυτικοουκρανοί θεωρούσαν τους Εβραίους συνεργάτες των μπολσεβίκων και
συνένοχους για τα δεινά τους, όπως ηταν η θεωρεια των υπανθρωπων ναζιστων και
φασιστων. Η επέλαση του κόκκινου στρατού το 1944-45, σήμαινε τιμωρία και
αντίποινα για τους συμμάχους και συνεργάτες των Ναζί, την μαζική έκταση των
οποίων ελάχιστα γνωρίζουμε. Καταλαβαίνει κανείς το σύνθετο της κατάστασης, τα
αισθήματα αντεκδίκησης και τους ανοιχτούς λογαριασμούς των γουρουνιων
υπανθρωπων φασιστων και ναζιστων, από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, και από το
μεσοπόλεμο. Μπορούμε να αντιληφθούμε επίσης και το ιστορικό υπόστρωμα των
ναζιστών στη χώρα αυτή.
Όταν η Ουκρανία ανεξαρτητοποιήθηκε το 1991, μέσα σε μια νύχτα ο μισός
πληθυσμός της αναγκάστηκε να μάθει ταχύτατα ουκρανικά, τα βιβλία ιστορίας
ξαναγράφηκαν και χιλιάδες ιστορικών που έως τότε δίδασκαν την σοβιετική ιστορία
τώρα θα έπρεπε να επινοήσουν την ουκρανική ιστορία. Συγγραφείς, ήρωες, μνημεία,
τοπονύμια και χρονολογίες, άλλαξαν εθνολογικό πρόσημο. Όσους γνωρίζαμε ως
Ρώσους έγιναν τώρα Ουκρανοί. Και εδώ θα πρέπει όμως να υπομνήσουμε ότι το
εθνικό όνομα Ρώσος είναι διφυές. Δείχνει και τους εθνολογικά Ρώσους, αλλά και
τους κατοίκους της ρωσικής αυτοκρατορίας. Οι πολιτικοί αναλυτές τονίζουν κυρίως
τους γεωπολιτικούς ή ενεργειακούς λόγους της κρίσης. Ωστόσο η κρίση αυτή
γίνεται με τη μαζική συμμετοχή ανθρώπων, έχει τα χαρακτηριστικά εμφύλιας
διαμάχης. Οι άνθρωποι δεν είναι πιόνια, αλλά διαμορφώνονται μέσα από τις
αντιλήψεις που έχουν για την ιστορία, μέσα από τα συναισθήματα που τους δημιουργεί
η εμπλοκή με το παρελθόν τους. Οι δηλώσεις και οι αποφάσεις των πολιτικών δεν
μπορούν να προσφέρουν συνδιαλλαγή, μεσολάβηση, συμφιλίωση των ανθρώπων με το
παρελθόν τους. Δεν είναι άλλωστε αυτός ο στόχος τους.
Θα υπάρξει ένας
δεύτερος Κριμαϊκός πόλεμος; Έχουμε ξεχάσει τον πρώτο κριμαϊκό πόλεμο που έγινε
το 1853-56, ανάμεσα στη Ρωσία αφενός και στην Γαλλία και Αγγλία αφετέρου που
προσέτρεξαν σε βοήθεια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, βαζοντας πλεον πανω στο
γεωπολιτικο τραπεζι, το Ανατολικο ζητημα. Το Ανατολικο ζητημα, ηταν απλως η
βεβαιωση ότι η Οθωμανικη αυτοκρατορια ηταν πλεον νεκρη, ο σουλτανος ηταν απλως
ενας κλοουν που εκτελουσε ότι του ελεγαν οι Αγγλοι και Γαλλοι για να σωθει, και
ότι η υπαρξη της Οθωμανικης αυτοκρατοριας πλεον οφειλοταν στην στηριξη που της
παρειχαν Αγγλια και Γαλλια, για να εμποδισουν τον Τσαρο να κατεβει στη
Μεσογειο, καταλαμβανοντας ολην την Οθωμανικη αυτοκρατορια. Το Ανατολικο ζητημα,
ατυπα βεβαιως, ειχε γινει γνωστο από το 1828, όταν ο στραταρχης του τσαρικου
στρατου Ντιμπιτς, πηρε φαλαγγι τον στρατο των Οθωμανων από την Ρουμανια, και
κατανικωντας τον εφτασε μεχρι εξω από την Κωνσταντινουπολη, στα στενα της
Τσαταλτζας, και περιμενε την εντολη του Τσαρου για να εισβαλλει στην
Κωνσταντινουπολη. Και επενεβησαν οι Αγγλοι και οι Γαλλοι, να κανουν συμφωνια με
τον Τσαρο, για να μην εκδιωξει τον Σουλτανο, γιατι δεν ηθελαν να κατεβει ο
Τσαρος στην Μεσογειο. Είναι μυθος αυτό που διδασκεται στα ελληνικα σχολεια, ότι
δηθεν η ελληνικη ανεξαρτησια κατοχυρωθηκε με την Ναυμαχια του Ναυαρινου, γιατι αμεσως
μετα ο Σουλτανος μαζευε στρατευματα για να εισβαλλει στο νεοτατο Ελληνικο
κρατος. Επρεπε να χτυπησει ο Ντιμπιτς, για να αναγκαστει ο Σουλτανος να
συμφωνησει στις συμφωνιες μετα τον πολεμο για την παραχωρηση ανεξαρτησιας στο
νέο Ελληνικο κρατος. Ενας Ντιμπιτς, που ο Ενγκελς, ο «μαυρος στρατηγος» όπως
τον αποκαλουσαν οι συντροφοι του, ο οποιος λατρευε το νέο ελληνικο κρατος, του
εγραφε ελεγειες. Εν αντιθεσι με τον Μαρξ, ο οποιος λατρευε την αρχαια Ελλαδα
όπως ειχε μαθει από την γερμανικη αγωγη του, ο οποιος ηταν εναντιος στην
ελληνικη επανασταση του 1821, γιατι δεν την εκαναν εργατες, και πιστευε ότι η
Οθωμανικη αυτοκρατορια επρεπε να αναπτυχθει, να αναπτυξει εργατες και
κεφαλαιουχους, και οι εργατες να εξεγερθουν. Και ως γνωστων οι Ελληνες
επαναστατες του 1821 ηταν αγροτες, όχι εργατες. Και η Οθωμανικη αυτοκρατορια
ειχε πασαδες όχι κεφαλαιουχους. Και για τον ιδιο λογο ο Μαρξ μισουσε και την
Ρωσικη αυτοκρατορια. Γιατι ηταν καθυστεριμενη τεχνολογικα, ειχε βογιαρους και
πριγκιπες ευγενεις και αγροτες, αλλα όχι εργατες και βιομηχανους. Ο Κριμαικος
πόλεμος ήταν ο τελευταίος πόλεμος στην Ευρώπη που απεδειξε ότι η Ρωσικη
αυτοκρατορια, μπορει να ηταν γιγαντας απεναντι στην Οθωμανικη, αλλα τεχνολογικα
ηταν στον μεσαιωνα σε σχεση με τους Αγγλους και τους Γαλλους, οι οποιοι νικησαν
τους Ρωσους στην Κριμαια κατά κρατος, με πολύ λιγο στρατο, βασιζομενη κυριως
στις τεχνολογικες τους δυναμεις. Ο Ρωσικος στολος αποτελουνταν μονον από
ιστιοφορα, ενώ ο αγγλογαλλικος από ατμοκινητα πλοια. Ο ρωσικος στρατος ηταν
οπλισμενος με καρυοφιλια, ενώ οι αγγλογαλλοι με τουφεκια. Ωστόσο ο
αγγλογαλλικος ιμπεριαλισμος ανεκοψε τον ανερχόμενο ρωσικό ιμπεριαλισμό προς
νότον. Στον πόλεμο αυτό που διεξήχθη στην Κριμαία, η Ρωσία ηττήθηκε. Ωστόσο ο
πόλεμος αυτός προκάλεσε τεκτονικές αλλαγές στην ευρύτερη περιοχή. Ακολούθηαν
καθοριστικές πολιτικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις τόσο στη Ρωσία όσο και
στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Στην πρώτη ως αποτέλεσμα της ήττας, αρχισε να
αναβαθμιζεται τεχνολογικα, στη δεύτερη επιβεβλημένες από τις μεγάλες δυνάμεις
της εποχής, των Ρωσων συμπεριλαμβανομενων. Η Πύλη αναγκάστηκε να αναγνωρίσει τα
δικαιώματα των χριστιανών, αλλά άλλαξαν και οι κανονισμοί του Πατριαρχείου με
τη συμμετοχή λαϊκών στη διοίκηση του μιλλέτ. Στον πόλεμο αυτό συμμετείχε
δειλά-δειλά και η Ελλάδα, δημιουργώντας ταραχές στα ηπειροθεσσαλικά της τοτε
σύνορα (η Ελλαδα τοτε ηταν απλως η Πελοποννησος η Στερεα και οι Κυκλαδες) με
την Οθωμανική αυτοκρατορία. Οι Αγγλογάλοι απέκλεισαν το λιμάνι του Πειραιά,
αποβίβασαν στρατιωτικά αγήματα και τοποθέτησαν φιλική και δυτικοστρεφή
κυβέρνηση στην Αθήνα. Άρχισε η αρχή του τέλους του Οθωνα, διαλύθηκε η
φιλορωσική επιρροή στην πολιτική ζωή, και ξέσπασε χολέρα στην πρωτεύουσα.
Ας ευχηθούμε ότι θα αποφευχθεί ένας δεύτερος κριμαϊκός
πόλεμος. Δεν θα είναι όπως μικρότερης σημασίας οι μεταβολές στην ευρύτερη
περιοχή. Θα πρέπει να τις παρακολουθήσουμε, γιατί, δεδομένης της δομής των
ιστορικο-γεω-πολιτικών σχέσεων, η Ελλάδα δεν θα μείνει ανεπηρέαστη.
